του Αλέξανδρου Τσατσαρούνου (*)
Τα τελευταία χρόνια η συζήτηση για τον Τουρισμό στη χώρα μας, όταν δεν αφορά το χιμαιρικό κυνήγι των ρεκόρ αφίξεων, στρέφεται κυρίως γύρω από το ζήτημα της «αλλαγής μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης». Ιδιαίτερα την περίοδο της πανδημίας, της συρρίκνωσης των μεγεθών και της βίαιης συνειδητοποίησης της εύθραυστης φύσης της τουριστικής δραστηριότητας, το ζήτημα της «αλλαγής μοντέλου», κυριαρχεί τόσο στον δημόσιο διάλογο, όσο και στους σχεδιασμούς των προορισμών και των επιχειρήσεων.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 ο τουρισμός στην Ελλάδα ουσιαστικά λειτουργεί με αυτοματισμούς που επέβαλλαν για οργανωτικούς λόγους οι Tour Operators και αφορούν κυρίως στην ανάδειξη των κοινών χαρακτηριστικών των προορισμών (ήλιος, θάλασσα, διασκέδαση) και την αγνόηση των ιδιαίτερων και αυθεντικών χαρακτηριστικών κάθε τόπου. Αυτές οι συνθήκες διευκόλυναν μεν το ζητούμενο από τους T.O. – την ομογενοποίηση των προσφερόμενων υπηρεσιών, το packaging και τις πωλήσεις – οδήγησαν όμως σταδιακά και στην ομογενοποίηση των προορισμών και του συνολικού τουριστικού προϊόντος.
Ο εγκλωβισμός του ελληνικού τουρισμού σε αυτό το στρεβλό και με πεπερασμένα όρια μοντέλο ανάπτυξης και η διαχρονική απουσία ενός θεσμικού σχεδιασμού που να υπερβαίνει τα όρια της τρέχουσας κάθε φορά σαιζόν, έχει αμβλύνει τα αντανακλαστικά του κλάδου, γεγονός που αποτυπώθηκε οδυνηρά το 2020. Η διαχείριση της κρίσης έγινε με μάλλον παρωχημένα εργαλεία (καμπάνια Greek Summer is a State of Mind), επικίνδυνες υπερβολές (προορισμοί που αυτοπροβάλλονταν ως covid-free), χωρίς διαχείριση πεδίου και Plan B, με μεταφυσική άρνηση αποδοχής της πραγματικότητας, αμηχανία, ευχές και wishful thinking.
Τουρισμός Εμπειρίας & Πολιτιστικός Τουρισμός
Η υπαρξιακή αγωνία του κλάδου και η προσδοκία για μεταστροφή της κατάστασης έχει οδηγήσει, κυρίως από τον Σεπτέμβριο του 2020 και μετά, σε θεσμικές πρωτοβουλίες, εξαγγελίες και προγραμματισμούς, η πλειοψηφία των οποίων κινείται στη σωστή κατεύθυνση, έχει όμως ενσωματώσει δομικά στοιχεία των παθογενειών της ελληνικής πραγματικότητας.
Η πολυαναμενόμενη εξαγγελία του υπουργείου Τουρισμού για τη δημιουργία θεσμικού πλαισίου για τους DMO συνοδεύτηκε με λεκτικές ακροβασίες, όπως αυτή της αντικατάστασης του όρου Μάρκετινγκ με τον όρο Ανάπτυξη, η οποία προοικονομεί την εξαίρεση του μάρκετινγκ των προορισμών από τους DMO και εφευρήματα όπως αυτό του «Οργανισμού Τουριστικών Προορισμών Παγκόσμιας Εμβέλειας», από την ίδρυση του οποίου είναι καταφανές ότι θα προκύψουν πλήθος σοβαρών αντινομιών. Τέλος, παρά τη δήλωση του υπουργού στις 7 Δεκεμβρίου 2020, σύμφωνα με την οποία η διαβούλευση για το σχέδιο νόμου θα ξεκινούσε άμεσα, δύο μήνες μετά η διαβούλευση φαίνεται να έχει μετατεθεί στις ελληνικές καλένδες.
Με τον κυβερνητικό ανασχηματισμό της 4ης Ιανουαρίου 2021 δημιουργήθηκε στο υπουργείο Τουρισμού θέση υφυπουργού, στην αρμοδιότητα του οποίου υπάγονται πλέον τα θέματα Τουριστικής Εκπαίδευσης και Ειδικών Μορφών Τουρισμού. Από τη μία πλευρά καταδεικνύεται η πρόθεση της κυβέρνησης να ασχοληθεί με θεμελιώδη ζητήματα του κλάδου, από την άλλη πλευρά όμως δημιουργείται ένα νέο πεδίο εμπλοκής υπουργικών συναρμοδιοτήτων – μεταξύ των υπουργείων Παιδείας και Τουρισμού αυτή τη φορά – χωρίς να υπάρχει σαφές νομικό πλαίσιο, ενώ παράλληλα θεσμοποιείται, στο υψηλότερο επίπεδο μάλιστα, μια παρωχημένη εδώ και πολλά χρόνια διάκριση του τουρισμού σε ειδικό ή εναλλακτικό και γενικό ή κανονικό.
Οι Επιτροπές Τουρισμού των Περιφερειών και των Δήμων της χώρας επιχειρώντας να προλάβουν τις εξελίξεις, προγραμματίζουν δράσεις με τις οποίες επιχειρούν να συνδυάσουν, αφενός, τη σύγχρονη τάση του τουρισμού, αυτή του «Τουρισμού Εμπειρίας» και, αφετέρου, την υφιστάμενη κατάσταση, στην οποία είναι προσαρμοσμένες οι τοπικές επιχειρήσεις και κοινωνίες.
Η εποχή που διανύουμε είναι εποχή βίαιης μετάβασης σε μια νέα πραγματικότητα, η προσαρμογή στην οποία δεν μπορεί να γίνει με ημίμετρα, μπαλώματα, συμβιβασμούς και παλιά εργαλεία. Το να βαφτίζει κανείς «εμπειρία» ένα Half Day Tour που πουλιέται εδώ και δεκαετίες σε έναν προορισμό, δεν σημαίνει ότι οικοδόμησε νέο μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης. Τουρισμός Εμπειρίας δεν είναι ούτε οι πρόχειρες, ανιστορικές και κάποιες φορές κιτς, ψευτοφολκλόρ εκδηλώσεις. Ο Τουρισμός Εμπειρίας αφορά στην καθημερινότητα των κατοίκων ενός τόπου, τη ζωντανή παράδοσή τους, τις συνήθειες τους και ό,τι έρχεται από το κοντινό ή μακρινό παρελθόν και συνέβαλε στη διαμόρφωση του τρόπου ζωής τους. Η εμπειρία δεν είναι μια υπηρεσία που μπαίνει σε κατάλογο και πουλιέται, αλλά κάτι που βιώνεται και ως δυνητικό βίωμα, αν δεν εξειδικεύεται, δεν έχει νόημα να αναφέρεται στις περιγραφές των info-guides. Δεν υπάρχει κάποιος επισκέπτης που θα κάνει αναζήτηση για παράδειγμα: «Εμπειρίες στην Πάρο». Ο Τουρισμός Εμπειρίας δεν είναι ονοματολογική επιλογή. Δεν έχει να κάνει με την αλλαγή των όρων και τη μετονομασία των εκδρομών σε «εμπειρίες», ενώ η λέξη εμπειρία δεν έχει οπωσδήποτε θετικό πρόσημο. Έχει να κάνει με τον τόπο και τους ανθρώπους του και μόνο. Κάθε προορισμός δεν έχει να διαλέξει αν θα προσφέρει εμπειρίες ή όχι. Έχει να διαλέξει αν θα προσφέρει καλές, κακές ή αδιάφορες εμπειρίες.
Η προέδρος του ΕΟΤ κα. Άντζελα Γκερέκου, σε πρόσφατη συνέντευξή της στο Χρήμα & Τουρισμός, δήλωσε ότι «η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να γίνει παγκόσμιο κέντρο πολιτιστικού βιώσιμου και αειφόρου τουρισμού». Έχει απόλυτο δίκιο και περιγράφει ένα όραμα που δεν είναι ουτοπικό. Αρκεί να γίνει κατανοητό από όλους τους εμπλεκόμενους ότι ο πολιτιστικός τουρισμός δεν αφορά μόνο την επίσκεψη αρχαιολογικών χώρων, μουσείων ή αιθουσών τέχνης. Ο Πολιτιστικός Τουρισμός και ο Τουρισμός Εμπειρίας αποτελούν ουσιαστικά ομώνυμες έννοιες. Ο πολιτισμός αφορά τη μορφολογία του χώρου, το περιβάλλον, το κλίμα, την ιστορία, τα αρχαιολογικά μνημεία και τα μουσεία, τη θρησκευτική παράδοση, το περιβάλλον, την παραδοσιακή και τη σύγχρονη τέχνη, την αρχιτεκτονική, τη βιομηχανική κληρονομιά και την παραγωγική και επαγγελματική ιστορία, τον αθλητισμό, τη γαστρονομία, την οινογνωσία και τις αγροδιατροφικές παραδόσεις, την άυλη πολιτιστική κληρονομιά, τις ντοπιολαλιές, τους ιδιωματισμούς, τις συνήθειες κλπ. Ο πολιτισμός είναι το προνομιακό πεδίο του Τουρισμού Εμπειρίας και η Ελλάδα έχει τεράστιο αναξιοποίητο πολιτιστικό απόθεμα.
Ο Πολιτιστικός Τουρισμός ή Τουρισμός Εμπειρίας όμως δεν είναι μόνο αυτό. Είναι και Ποιοτικός Τουρισμός. Η ποιότητα στον τουρισμό δεν είναι ανάλογη με τα έσοδα, όπως συχνά αλλά εσφαλμένα θεωρούμε στη χώρα μας. Η κερδοφορία είναι ένα από τα στοιχεία που διαμορφώνουν τον δείκτη ποιότητας, ενώ υπάρχει κι ένας σημαντικός αριθμός επιπλέον μεταβλητών, μεταξύ των οποίων είναι το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των επισκεπτών, η συμβολή του τουρισμού στη συγκράτηση του πληθυσμού της περιφέρειας όλο τον χρόνο, ο σεβασμός των επισκεπτών στον προορισμό και τους κατοίκους του, η κοινωνική ανταποδοτικότητα της τουριστικής δραστηριότητας, η οποία αντανακλάται κυρίως στη βελτίωση των συνθηκών της καθημερινότητας και της ποιότητας ζωής των κατοίκων κ.ά. Σε τελική ανάλυση η ποιότητα στον τουρισμό ορίζεται από τη συμβολή του στη βιώσιμη ανάπτυξη ενός τόπου.
Πολιτιστικές Διαδρομές
Ένα βασικό εργαλείο που συμβάλλει καταλυτικά στη βιώσιμη οικονομική, τουριστική και συνακόλουθα κοινωνική ανάπτυξη ενός τόπου είναι οι Πολιτιστικές Διαδρομές, τις οποίες εισήγαγε το 1987 το Συμβούλιο της Ευρώπης με σκοπό «να αναδείξει, μέσα από ένα ταξίδι στο χώρο και τον χρόνο, τους τρόπους με τους οποίους η πολιτιστική κληρονομιά των χωρών της Ευρώπης συμβάλλει στην κοινή ευρωπαϊκή υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά».
Στην Ελλάδα η φύση και ο ρόλος των Πολιτιστικών Διαδρομών δεν έχουν γίνει απολύτως κατανοητά. Κάποιοι τις αντιλαμβάνονται ως εκδρομές ή ως εκδηλώσεις, άλλοι ως καταλογογράφηση των αξιοθέατων κλπ. Οι Πολιτιστικές Διαδρομές είναι κάτι πολύ ευρύτερο. Συγκροτούνται οριζόντια με άξονες συγγενικά μεταξύ τους στοιχεία (π.χ. αρχαιολογικούς τόπους, ιστορικά μνημεία, αυθεντικές παραδόσεις κλπ.), τα οποία λειτουργούν ως πυλώνες-πόλοι της Διαδρομής και διαμορφώνουν την ταυτότητά της. Κάθε πόλος είναι σημείο σημαντικού ενδιαφέροντος, το οποίο είτε ήδη προσελκύει, είτε θα μπορούσε να προσελκύσει επισκέπτες και ταυτόχρονα είναι μέρος της ευρύτερης Διαδρομής αλλά και πιθανή αφετηρία της.
Κάθε πόλος της Διαδρομής όμως είναι και κεντρικός άξονας κάθετων Τοπικών Πολιτιστικών Διαδρομών, οι οποίες δεν ορίζονται από το κοινό συνεκτικό στοιχείο της οριζόντιας Διαδρομής (π.χ. τα αρχαιολογικά ευρήματα) αλλά από την «τοπικότητα» (localhood): τους κατοίκους, την καθημερινότητά τους, τις παραδόσεις τους, τις συνήθειες τους κλπ. Οι Τοπικές Πολιτιστικές Διαδρομές είναι αυτές που συνδέουν τον πολιτισμό και τον τουρισμό με την τοπική κοινωνία και οικονομία και δημιουργούν τις προϋποθέσεις για ισόρροπη, ορθολογική και βιώσιμη ανάπτυξη.
Οι Πολιτιστικές Διαδρομές δεν είναι ένα εργαλείο που περιορίζεται στη θεωρητική προσέγγιση και σε μεσομακροπρόθεσμο ορίζοντα μπορούν να δικτυώσουν σχεδόν όλη τη χώρα. Είναι προγράμματα ολιστικής πολιτιστικής και τουριστικής διαχείρισης, για την υλοποίησή των οποίων χρησιμοποιούνται οι Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις (Ο.Χ.Ε.) και περιλαμβάνουν σχεδιασμούς δημιουργίας ή/και βελτίωσης υποδομών, στρατηγικές μάρκετινγκ, προγράμματα δημιουργίας cluster τοπικών επιχειρήσεων κλπ., ενώ είναι σχεδιασμένες για να λειτουργούν μέσω των DMO.
Ο σχεδιασμός για την «μετά-κορωνοϊό εποχή», όποτε κι αν έρθει αυτή, δεν θα πρέπει να γίνεται με στόχο την επιστροφή στην επίπλαστη ασφάλεια του χθες. Θα πρέπει να είναι τολμηρός, καινοτόμος και δημιουργικός. Να ενσωματώνει στους στόχους του και να προτεραιοποιεί τις νέες διεθνείς τάσεις και να κατανοεί τις συνθήκες που δημιουργούνται στη νέα πραγματικότητα.
Να μην ακολουθεί αμήχανα τις εξελίξεις, αλλά να τις δημιουργεί.
(*) Ο Αλέξανδρος Τσατσαρούνος είναι Σύμβουλος Τουριστικών Προορισμών & Επιχειρήσεων και συνεργάτης της Maestro Tourism Development Consultants.
