Του Δρ. Ιωάννη Γκιτσάκη (*)
Το φετινό καλοκαίρι η Σαντορίνη πρωταγωνιστεί σχεδόν καθημερινά στα εγχώρια και διεθνή μέσα. Όχι όμως για τους λόγους για τους οποίους θα έπρεπε πραγματικά να πρωταγωνιστεί (δηλαδή για την απαράμιλλη φυσική και οικιστική ομορφιά και μοναδικότητά της), αλλά λόγω του προβλήματος κορεσμού και «υπερτουρισμού» που παρουσιάζει.
Οι εικόνες του απίστευτου συνωστισμού στο λιμάνι και στα γραφικά σοκάκια των Φηρών και της Οίας, αλλά και του συχνού μποτιλιαρίσματος στους βασικούς οδικούς άξονες του νησιού, κάνουν καθημερινά το γύρο του κόσμο, με κίνδυνο να επιφέρουν σοβαρό πλήγμα στη φήμη και στο ισχυρό παγκοσμίως brand name της Σαντορίνης.
Το πρόβλημα του «υπερτουρισμού», ή ορθότερα του ημερήσιου τουριστικού συνωστισμού στη Σαντορίνη (γιατί πραγματικός υπερτουρισμός δεν υπάρχει στο νησί), δεν είναι κάτι καινούριο. Υπήρχε και στην προ Covid εποχή και θα συνεχίσει να υπάρχει. Είναι όμως κάτι, που αν δεν αντιμετωπιστεί άμεσα και αποτελεσματικά, τότε θα χειροτερεύει συνεχώς, ακολουθώντας εκθετικά την διαρκώς αυξανόμενη φήμη του νησιού.
Το 2021, στο άρθρο μου με τίτλο: «Μήπως “πουλάμε” πολύ φθηνά τα τουριστικά μας assets;», έγραφα τα εξής: «Η Μύκονος και η Σαντορίνη αποτελούν τα διασημότερα ελληνικά νησιά και ψηφίζονται μονίμως στο top 10 των ωραιότερων νησιών παγκοσμίως. Ειδικά το νησί της Σαντορίνης συνιστά μοναδικό φαινόμενο σε παγκόσμιο επίπεδο και η φήμη του έχει καταστήσει το νησί τουριστικό προορισμό 365 ημερών. Και στα δύο αυτά νησιά η είσοδος είναι δωρεάν για όλους τους τουρίστες, Έλληνες και αλλοδαπούς. Αντιθέτως, σε άλλες χώρες, όπως λ.χ. η Ταϊλάνδη, τα δημοφιλέστερα τουριστικά νησιά, όπως τα νησιά Phi Phi, όπου γυρίστηκε η ταινία “The beach” με το διάσημο ηθοποιό Leonadro di Caprio, καθώς και όλα τα μεγάλα τουριστικά αξιοθέατα της χώρας, έχουν χαρακτηριστεί ως Εθνικά Πάρκα και η είσοδος σε αυτά επιτρέπεται μόνο με την καταβολή σχετικού εισιτηρίου. Έτσι π.χ. το εισιτήριο για την είσοδο στα νησιά Phi Phi κοστίζει 12 ευρώ, ενώ για τα νησιά Similan κοστίζει 15 ευρώ και συμπεριλαμβάνεται στο κόστος του ακτοπλοϊκού εισιτηρίου ή στο κόστος της ημερήσιας εκδρομής στα νησιά. Το ίδιο ισχύει και σε άλλες χώρες, όπως λ.χ. οι Φιλιππίνες, όπου η είσοδος στο νησί Kalanggaman κοστίζει 10 ευρώ, ενώ η είσοδος στην περιοχή Oslob του νησιού Cebu, όπου μπορείς να κολυμπήσεις με φαλαινοκαρχαρίες, κοστίζει 20 ευρώ. Θεωρώ, λοιπόν, ότι τουλάχιστον τα νησιά της Μυκόνου και της Σαντορίνης θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως “Εθνικά Πάρκα” ή ως τουριστικοί προορισμοί εθνικής σημασίας και να προβλεφθεί ένα αντίτιμο για την είσοδο σε αυτά, τουλάχιστον για τους πολίτες τρίτων χωρών. Το αντίτιμο αυτό θα μπορούσε να συμπεριλαμβάνεται στην τιμή του ακτοπλοϊκού ή του αεροπορικού εισιτηρίου και να διατίθεται για έργα βελτίωσης των δημόσιων δικτύων, των περιβαλλοντικών υποδομών και των μονάδων υγείας στα νησιά αυτά».
Τρία χρόνια μετά, και καθώς πλέον το πρόβλημα γιγαντώνεται επικίνδυνα και χρήζει άμεσης αντιμετώπισης, έχουν αρχίσει να διατυπώνονται διάφορες προτάσεις, κυρίως για τη διαχείριση των επισκεπτών κρουαζιέρας, οι οποίοι δημιουργούν (άθελά τους βεβαίως) και το μεγαλύτερο πρόβλημα τουριστικού συνωστισμού στο νησί.
Μια πρώτη πρόταση είναι η καλύτερη διαχείριση του χρόνου άφιξης των κρουαζιερόπλοιων, ώστε να μην καταφτάνουν όλα την ίδια περίπου ώρα στο νησί. Η πρόταση αυτή είναι μεν ορθή, πλην όμως θεωρώ πως δεν είναι πρακτικά εφαρμόσιμη στη Σαντορίνη, εξαιτίας της έλλειψης βασικών υποδομών κρουαζιέρας. Με δεδομένη λοιπόν την έλλειψη λιμένα για τον κατάπλου κρουαζιερόπλοιων, την ανάγκη μεταφοράς των επιβατών κρουαζιέρας στο νησί με λάντζες και τη χωρητικότητα του τελεφερίκ των Φηρών, ακόμα κι αν επιτευχθεί η ιδανική διαχείριση των αφίξεων και τα κρουαζιερόπλοια καταπλέουν στη Σαντορίνη ανά δύο ή τρεις ώρες, η σημερινή εικόνα δεν πρόκειται να βελτιωθεί σημαντικά.
Μια δεύτερη πρόταση είναι η ανακατεύθυνση των κρουαζιερόπλοιων προς άλλα νησιά των Κυκλάδων, όπως π.χ. η Πάρος και η Μήλος. Και αυτή όμως η πρόταση δεν θα επιλύσει το πρόβλημα, διότι πολύ απλά κανένα άλλο ελληνικό νησί δεν είναι Σαντορίνη (όσο όμορφο κι αν είναι). Όταν, λοιπόν, ένας ξένος τουρίστας έρχεται στην Ελλάδα με σκοπό να επισκεφτεί τη Σαντορίνη, είναι προφανές ότι θα επιλέξει μία κρουαζιέρα που θα έχει ως προορισμό (και) τη Σαντορίνη και όχι κάποιο άλλο νησί.
Μια τρίτη πρόταση είναι η αύξηση των λιμενικών τελών στο λιμάνι της Σαντορίνης. Και αυτό το μέτρο όμως δεν πρόκειται να αλλάξει κάτι δραματικά (πέραν της αύξησης των δημοσίων εσόδων). Διότι τα λιμενικά τέλη επιβαρύνουν ούτως ή άλλως τους επιβάτες κρουαζιέρας, οπότε μία μικρή αύξηση της επιβάρυνσης της τάξεως των 5 – 10 ευρώ δεν πρόκειται να αποτρέψει κανέναν από το να επιλέξει μια κρουαζιέρα που θα επισκέπτεται ένα νησί μοναδικό στον κόσμο, όπως η Σαντορίνη.
Μια τέταρτη πρόταση, η οποία κινείται (έστω και άτολμα) προς τη σωστή κατεύθυνση, είναι αυτή της αύξησης της «τιμής καθόδου στο νησί» για τους επιβάτες κρουαζιέρας, από το (απαράδεκτα χαμηλό σήμερα) ποσό των 2 ευρώ, στο ποσό των 10 ευρώ, εφαρμόζοντας το «μοντέλο Βενετίας». Σε αυτή την κατεύθυνση, η δική μου πρόταση είναι η καθιέρωση ενός «περιβαλλοντικού τέλους» αποβίβασης επισκέπτη κρουαζιέρας στο νησί της Σαντορίνης, το ύψος του οποίου θα πρέπει να διαμορφωθεί σε τουλάχιστον 20 ευρώ, ενώ ιδανικό ποσό θεωρώ αυτό των 50 ευρώ. Ακόμα όμως και τα 100 ευρώ πιστεύω πως αποτελούν ένα εύλογο ποσό, για την ημερήσια επίσκεψη σε ένα νησί που αποτελεί μοναδικό τουριστικό προορισμό και αξιοθέατο παγκόσμιας εμβέλειας. Είναι ένα ποσό ανάλογο με αυτό που απαιτείται για την επίσκεψη σε αντίστοιχα (ή και υποδεέστερα) τουριστικά αξιοθέατα σε όλο τον κόσμο. Έτσι λ.χ. το εισιτήριο για την είσοδο στην Πέτρα της Ιορδανίας κοστίζει 65 ευρώ για όσους διαμείνουν έστω και για μία ημέρα στην Ιορδανία και 117 ευρώ για όσους εισέρχονται από άλλη χώρα για ημερήσια επίσκεψη.
Αξιολογώντας γενικότερα τις παραπάνω προτάσεις, θεωρώ πως το σοβαρότερο λάθος που γίνεται στην προσπάθεια αντιμετώπισης του προβλήματος του τουριστικού συνωστισμού (και όχι υπερτουρισμού) στη Σαντορίνη, είναι ότι αυτή αντιμετωπίζεται ως ένα απλό νησί. Η Σαντορίνη όμως δεν είναι ένα απλό νησί. Δεν είναι καν ένα όμορφο και ιδιαίτερο νησί. Δεν είναι ούτε ένα απλά μοναδικό στον κόσμο νησί. Η Σαντορίνη είναι ένα υπαίθριο μουσείο παγκόσμιας φυσικής, γεωλογικής, οικιστικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Ένα φυσικό μουσείο μοναδικό στον κόσμο. Και ως τέτοιο θα πρέπει να αντιμετωπίζεται τουριστικά.
Ποια είναι λοιπόν τα βασικά στοιχεία ενός δημοφιλούς μουσείου με μεγάλη επισκεψιμότητα; Πρώτον, η τιμή του εισιτηρίου, η οποία είναι ανάλογη της φήμης και της σπουδαιότητάς του. Και δεύτερον, ο συγκεκριμένος και περιορισμένος αριθμός των ατόμων που μπορούν να το επισκέπτονται καθημερινά.
Όπως λοιπόν δεν θα συναντήσουμε υπερβολικό συνωστισμό επισκεπτών σε κανένα δημοφιλές μουσείο του κόσμου, έτσι δεν θα πρέπει να συναντούμε και στη Σαντορίνη, γιατί πολύ απλά, ο συνωστισμός αυτός καταστρέφει την τουριστική εμπειρία που θα έπρεπε να προσφέρει το νησί.
Για το λόγο αυτό, θα πρέπει καταρχήν να καθοριστεί ή να αναθεωρηθεί ο ανώτατος αριθμός των ημερήσιων επισκεπτών που αποβιβάζονται στη Σαντορίνη. Σήμερα, ο αριθμός αυτός είναι οι 8.000 επισκέπτες (τουλάχιστον στα χαρτιά), στον οποίο όμως υπολογίζονται μόνο οι επιβάτες των κρουαζιερόπλοιων και όχι και των ημερόπλοιων που καταπλέουν καθημερινά στο νησί κυρίως από την Κρήτη.
Αφού λοιπόν καθοριστεί ένας συνολικός ανώτατος αριθμός ημερήσιων επισκεπτών στη Σαντορίνη, θα πρέπει ακολούθως να προβλεφθεί και ένας αντίστοιχος αριθμός εισιτηρίων ημερήσιας επίσκεψης στο νησί («Santorini ticket»). Τα εισιτήρια αυτά θα πωλούνται ηλεκτρονικά (on line), όπως συμβαίνει με τα εισιτήρια των περισσότερων δημοφιλών μουσείων και αξιοθέατων σε όλο τον κόσμο. Έτσι, η ημερήσια επίσκεψη και αποβίβαση στη Σαντορίνη θα επιτρέπεται μόνο στους κατόχους εισιτηρίου για τη συγκεκριμένη ημέρα.
Για λόγους ευκολίας, ένα ποσοστό των εισιτηρίων αυτών θα διατίθεται και στις εταιρίες κρουαζιέρες, οι οποίες θα μπορούν να τα αγοράζουν και να τα πωλούν (χωρίς προσαύξηση) στους πελάτες τους. Έτσι, λοιπόν, μια κρουαζιέρα στα ελληνικά νησιά που επισκέπτεται και τη Σαντορίνη, θα μπορεί να διατίθεται σε δύο τιμές: Στην τιμή της απλής επίσκεψης στη Σαντορίνη (χωρίς αποβίβαση στο νησί) και στην τιμή της επίσκεψης με αποβίβαση στο νησί, στην οποία θα συμπεριλαμβάνεται και η αξία του «Santorini ticket».
Το ύψος του εισιτηρίου της ημερήσιας επίσκεψης στη Σαντορίνη θα καθοριστεί από τους αρμόδιους κρατικούς φορείς και τις τοπικές Αρχές του νησιού. Κατά τη γνώμη μου, πάντως, η τιμή του θα πρέπει να κυμαίνεται από τουλάχιστον 20 ευρώ έως και 100 ευρώ, με ιδανική τιμή τα 50 ευρώ, όπως ανέφερα και παραπάνω, αναφορικά με το «περιβαλλοντικό τέλος» αποβίβασης επισκέπτη κρουαζιέρας στη Σαντορίνη.
Τι θα γίνει όμως με όσους επισκέπτες κρουαζιέρας ή ημερόπλοιων δεν καταφέρουν να προμηθευτούν το «μαγικό χαρτάκι»; Θα φύγουν «παραπονεμένοι»; Η απάντηση είναι προφανώς «όχι». Για τους επισκέπτες αυτούς μπορούν να σχεδιαστούν ειδικές θαλάσσιες εκδρομές στο νησί, οι οποίες θα κάνουν το γύρο της καλντέρας της Σαντορίνης, όπως οι υπάρχουσες σήμερα θαλάσσιες εκδρομές που απευθύνονται στους τουρίστες που διαμένουν στο νησί. Έτσι, οι ημερήσιοι επισκέπτες της Σαντορίνης που δεν θα έχουν προμηθευτεί εισιτήριο αποβίβασης στο νησί, θα μπορούν να απολαύσουν το νησί από τη θάλασσα και να βγάλουν εντυπωσιακές φωτογραφίες με φόντο τα ωραιότερα τοπία της καλντέρας και του νησιού (κάτι που είναι άλλωστε και το ζητούμενο για πολλούς από αυτούς).
Οι εκδρομές αυτές θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν και σημεία αποβίβασης, όπως το λιμανάκι Αμμούδι της Οίας, η Νέα Καμένη και η Θηρασιά. Θα μπορούσαν επίσης να περιλαμβάνουν και οδικές εκδρομές σε οποιοδήποτε άλλο σημείο του νησιού, πλην των οικισμών των Φηρών και της Οίας, όπως π.χ. ο αρχαιολογικός χώρος στο Ακρωτήρι, ο οικισμός του Πύργου ή κάποια παραλία του νησιού (Περίσσα, Καμάρι κ.ά.), χωρίς απαιτείται οι εκδρομείς να διαθέτουν «Santorini ticket».
Άλλωστε, είναι δεδομένο, πως μία ολιγόωρη ημερήσια επίσκεψη στη Σαντορίνη, ακόμα και με τα σημερινά δεδομένα (δηλαδή χωρίς το προτεινόμενο εισιτήριο αποβίβασης στο νησί), ελάχιστα θα ικανοποιήσει την πλειοψηφία των επισκεπτών κρουαζιέρας. Η ημερήσια επίσκεψη αποτελεί απλά μια «πρόγευση» του νησιού. Μια πρώτη εικόνα του μεγαλείου του υπαίθριου αυτού μουσείου που λέγεται Σαντορίνη. Ελάχιστοι τουρίστες θα μείνουν μόνο σε αυτή την εικόνα, είτε έχουν προμηθευτεί το «Santorini ticket» και έχουν αποβιβαστεί στο νησί είτε όχι. Η πλειοψηφία των ημερήσιων επισκεπτών της Σαντορίνης είναι σίγουρο πως θα επιστρέψει και πάλι, αυτή τη φορά διαμένοντας στο νησί, ώστε να μπορέσει να απολαύσει χωρίς βιασύνη όλες τις ομορφιές του. Αυτός είναι άλλωστε και ένας από τους βασικούς λόγους που επιλέγει κάποιος μια κρουαζιέρα: Να πάρει μια πρώτη εικόνα από περισσότερους δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς, μέσα σε λίγες μέρες και χωρίς να χρειάζεται να κανονίσει τη διαμονή του σε αυτούς. Έτσι, την επόμενη φορά θα επιλέξει εκείνον ή εκείνους που του άρεσαν περισσότερο και θα κανονίσει το ταξίδι του εκεί.
Επομένως, κανένας ημερήσιος επισκέπτης της Σαντορίνης δεν πρόκειται να μείνει «παραπονεμένος» είτε καταφέρει να εξασφαλίσει το «Santorini ticket» είτε όχι. Και στις δύο περιπτώσεις, το πιθανότερο είναι πως θα επιστρέψει και πάλι, διαμένοντας αυτή τη φορά για κάποιες μέρες στο νησί. Και αυτός θα πρέπει να είναι και ο πρωταρχικός στόχος της διαχείρισης των ημερήσιων επισκεπτών του νησιού: Να μην ολοκληρώσουν την τουριστική τους εμπειρία στη Σαντορίνη μόνο με μια ημερήσια επίσκεψη (και μάλιστα αποκομίζοντας δυσάρεστες εντυπώσεις για τον προορισμό), αλλά να λάβουν ένα τουριστικό ερέθισμα, τέτοιο και τόσο, που θα τους οδηγήσει στην απόφαση να επισκεφτούν και πάλι τη Σαντορίνη για περισσότερες ημέρες.
Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, ισχύουν σε μεγάλο βαθμό και για τη Μύκονο (το δεύτερο νησί των Κυκλάδων που αντιμετωπίζει αντίστοιχο πρόβλημα ημερήσιου τουριστικού συνωστισμού εξαιτίας των επισκεπτών κρουαζιέρας). Ως εκ τούτου, οι προτάσεις που διατυπώθηκαν για τη Σαντορίνη, ισχύουν κατά βάση και για την αντιμετώπιση του αντίστοιχου προβλήματος στο νησί της Μυκόνου.
Το πρόβλημα του «υπερτουρισμού» (ημερήσιου τουριστικού συνωστισμού) στη Σαντορίνη, είναι ένα πρόβλημα πολυσύνθετο και δισεπίλυτο, για την αντιμετώπιση του οποίου σίγουρα δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις. Η Σαντορίνη αποτελεί ένα μοναδικό τουριστικό μνημείο διεθνούς εμβέλειας. Ένα υπαίθριο φυσικό μουσείο παγκόσμιας κληρονομιάς. Είναι ένας τουριστικός προορισμός «μοναδικός στον κόσμο». Τίτλο τον οποίο μπορούν να διεκδικήσουν μόνο ελάχιστοι τουριστικοί προορισμοί παγκοσμίως, όπως π.χ. η Βενετία, οι πυραμίδες της Αιγύπτου, το Σινικό τείχος της Κίνας, η Ακρόπολη Αθηνών κ.ά. Ένας προορισμός τον οποίο όλοι θέλουν να επισκεφτούν και, ως εκ τούτου, δεν μπορείς να τους αποτρέψεις με κανέναν τρόπο και με κανένα μέτρο. Μπορείς μόνο να οριοθετήσεις την επισκεψιμότητα και να αποκομίσεις τα περισσότερα δυνατά οφέλη για το νησί.
Για το λόγο αυτό θεωρώ πως η βέλτιστη λύση για τη Σαντορίνη είναι να καθοριστεί, αφενός πόσοι ημερήσιοι επισκέπτες θα μπορούν να αποβιβάζονται στο νησί και αφετέρου, ποιο θα είναι το αντίτιμο αυτής της ημερήσιας επίσκεψης. Το οποίο θα πρέπει να είναι ανάλογο της παγκόσμιας φήμης και της τουριστικής αξίας του νησιού. Οι προτάσεις αυτές σίγουρα δεν είναι οι μοναδικές που μπορούν να εφαρμοστούν για την αντιμετώπιση ή τον περιορισμό του προβλήματος. Πλην όμως είναι προτάσεις που ανταποκρίνονται σε αυτό που πραγματικά είναι σήμερα η Σαντορίνη: Ένα νησί που αποτελεί τουριστικό και πολιτιστικό μνημείο παγκόσμιας εμβέλειας, δηλαδή εθνικό κεφάλαιο (τουριστικό asset). Το οποίο δεν είναι δυνατόν να μην αξιοποιείται οικονομικά από το Κράτος και τις τοπικές Αρχές, προς όφελος του ίδιου του νησιού και με σκοπό τη διατήρηση της φήμης και της μοναδικότητάς του, αλλά και τη βελτίωση των δημόσιων τουριστικών υποδομών του.
(*) Ο Δρ. Ιωάννης Γκιτσάκης (twitter @gitsakis) είναι Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω στη Θεσσαλονίκη, με ειδίκευση στις Δημόσιες Συμβάσεις και στις Συμβάσεις Παραχώρησης και ΣΔΙΤ, Διδάκτωρ Διοικητικού Δικαίου και Σύμβουλος Επενδύσεων και Τουριστικών Επιχειρήσεων.
