Street art και άλλες αστικές παρεμβάσεις που αλλάζουν την εικόνα και την τουριστική αξία μιας πόλης

Του Ιωάννη Γκιτσάκη (*)
City break στο Μιλάνο, στη Φλωρεντία, στο Ντουμπρόβνικ, στη Μπρυζ, στην Κρακοβία; Ακούγεται λογικό για κάθε Ευρωπαίο πολίτη που αναζητά ένα τουριστικό προορισμό πόλης για μια διήμερη ή τριήμερη εξόρμηση. Αλλά city break στη Λάρισα, στην Πάτρα, στην Καρδίτσα, στις Σέρρες, στην Καλαμάτα; Ακούγεται παράξενο και σίγουρα απέχει πολύ από το να γίνει πραγματικότητα.

Δυστυχώς, για λόγους που έχουν να κάνουν με την πολυτάραχη ιστορία της Ελλάδας, οι μεσαίου μεγέθους ηπειρωτικές πόλεις της χώρας μας δεν διαθέτουν την αρχιτεκτονική των πόλεων της κεντρικής και της βόρειας Ευρώπης, η οποία θα μπορούσε να τις καταστήσει τουριστικούς προορισμούς ολιγοήμερων διακοπών για τον Ευρωπαίο ή ακόμα και για τον Έλληνα τουρίστα. Και επειδή η αρχιτεκτονική μιας πόλης μεσαίου μεγέθους αλλάζει πολύ δύσκολα, εάν οι (μη τουριστικές) ελληνικές πόλεις θέλουν να μπουν στον εγχώριο και ευρωπαϊκό τουριστικό χάρτη, τότε θα πρέπει να αναζητήσουν, να δημιουργήσουν και να διαφημίσουν κάτι ιδιαίτερο, το οποίο θα είναι ικανό να τις «ανασύρει» από την τουριστική αφάνεια και να τις μετατρέψει σε καινούριους τουριστικούς προορισμούς.

Αυτό το «κάτι ιδιαίτερο» μπορεί να είναι ένα φεστιβάλ, όπως λ.χ. το διάσημο Oktoberfest που διοργανώνεται κάθε χρόνο στο Μόναχο της Γερμανίας ή το περίφημο φεστιβάλ μουσικής (χάλκινων πνευστών) που διοργανώνεται κάθε Αύγουστο στο χωριό Guca της Σερβίας. Μπορεί να είναι το χρώμα, όπως λ.χ. στα Τίρανα, όπου ο πρώην Δήμαρχος Έντι Ράμα προχώρησε στο βάψιμο με έντονα χρώματα των γκρίζων και άχαρων σοβιετικής αρχιτεκτονικής κτιρίων της αλβανικής πρωτεύουσας, αλλάζοντας σημαντικά την όψη της και κερδίζοντας το 2004 τον τίτλο του Δημάρχου της χρονιάς σε παγκόσμιο επίπεδο. Μπορεί να είναι ακόμη η τεχνολογία και η καινοτομία, όπως λ.χ. στα Τρίκαλα, όπου ο Δήμαρχος Τρικκαίων Δημήτρης Παπαστεργίου, έχει καταφέρει να μετατρέψει μία συνηθισμένη ελληνική πόλη, σε μια πρότυπη «έξυπνη» πόλη, με σημαντικές διεθνείς αναφορές (όπως λ.χ. το άρθρο του «Τhe Guardian» με τίτλο: «Inside Greece’s first smart city»).

Στην ίδια κατηγορία, των παρεμβάσεων ή έργων που μπορούν να προσδώσουν σε μια πόλη αυτό το «κάτι ιδιαίτερο», ανήκει και το λεγόμενο street art και κάποιες ειδικότερες μορφές του, όπως οι τοιχογραφίες, το γκράφιτι και άλλες αντίστοιχες εικαστικές παρεμβάσεις στο δομημένο τοπίο. Ας δούμε ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα:

(1) Τα «περίεργα» αγάλματα που ενσωματώνονται σε διάφορα τυχαία σημεία του αστικού ιστού (π.χ. πάνω σε παγκάκια). Τέτοια αγάλματα υπάρχουν σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, με διασημότερα αυτά της Μπρατισλάβας. Χαρακτηριστικότερο όλων, ο Cumil, ένας εργάτης που ξεπροβάλλει χαμογελαστός μέσα από έναν υπόνομο και «δημιουργεί» ουρές για μια φωτογραφία μαζί του. Χάρη στον Cumil και τα υπόλοιπα αντίστοιχα αγάλματά της, η πρωτεύουσα της Σλοβακίας έχει μετατραπεί τα τελευταία χρόνια σε σημαντικό τουριστικό προορισμό για city break.

(2) Τα street art έργα που ενσωματώνονται σε κτίρια ή σε διάφορα σημεία του αστικού ιστού. Τέτοια έργα υπάρχουν σε διάφορες πόλεις του κόσμου, με διασημότερα αυτά της πόλης Georgetown, στο νησί Penang της Μαλαισίας. Τα χαρακτηριστικότερα από αυτά έχουν δημιουργηθεί από το λιθουανό καλλιτέχνη Ernest Zacharevic, ο οποίος κατάφερε, με ελάχιστο κόστος και με πολύ απλές δημιουργίες και υλικά (μια κούνια, ένα ποδήλατο, ένα παλιό μηχανάκι κ.ά.), να μετατρέψει τη μεγαλούπολη της Μαλαισίας σε παγκόσμιο τουριστικό προορισμό. Μια αναζήτηση στο διαδίκτυο εμφανίζει εκατοντάδες αναφορές από ταξιδιωτικά γραφεία και travel bloggers για τα περίφημα street art έργα της Penang (δείτε εδώ τον επίσημο τουριστικό οδηγό ), με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ρεύματος χιλιάδων τουριστών που επισκέπτονται κάθε χρόνο την πόλη για να τα θαυμάσουν και κυρίως για να φωτογραφηθούν με αυτά. Η ταχύτητα δε, με την οποία διαδίδονται οι φωτογραφίες αυτές μέσω των social media, αποτελεί την καλύτερη και μάλιστα ανέξοδη διαφήμιση για την πόλη, αυξάνοντας με γεωμετρική πρόοδο τον αριθμό των τουριστών της. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα στη χώρα μας αποτελούν οι διάσημες και πολυφωτογραφημένες ομπρέλες στην παραλία της Θεσσαλονίκης, οι οποίες δίχως αμφιβολία έχουν συμβάλει στην τουριστική ανάπτυξη της πόλης.

(3) Οι τοιχογραφίες και τα γκράφιτι σε διάφορα άχρωμα και άχαρα παλαιά κτίρια του αστικού ιστού και ιδίως του κέντρου των πόλεων. Τέτοιες τοιχογραφίες υπάρχουν σε πολλές πόλεις του κόσμου, αλλού ως μεμονωμένα δημιουργήματα και αλλού ως στοχευμένη μορφή αναβάθμισης της εμφάνισης μιας πόλης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η πόλη Santa Marta της Κολομβίας ή το χωριό Erriadh στο νησί Djerba της Τυνησίας, το οποίο μετατράπηκε από χωριό φάντασμα, σε βασικό τουριστικό αξιοθέατο του νησιού. Ορισμένες από τις εντυπωσιακότερες τοιχογραφίες βρίσκονται και στο μικρό νησί Holbox του Μεξικού, κοντά στο διάσημο τουριστικό θέρετρο του Κανκούν. Το 2014 πραγματοποιήθηκε στο νησί το πρώτο street art festival, το οποίο συγκέντρωσε καλλιτέχνες από ολόκληρο τον κόσμο και άλλαξε εντελώς την εικόνα του νησιού, τοποθετώντας το δυναμικά στον τουριστικό χάρτη. Η επιτυχία του εγχειρήματος και του φεστιβάλ οδήγησε στη δημιουργία του International Public Art Festival, το οποίο διοργανώνεται κάθε χρόνο σε διαφορετικό μέρος του κόσμου και οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν αναλαμβάνουν να αλλάξουν εντελώς την εικόνα της εκάστοτε πόλης.

Το φεστιβάλ αυτό ή κάτι αντίστοιχο θα μπορούσε να διοργανωθεί και σε κάποια ελληνική πόλη, αρκεί βεβαίως οι τοπικές αρχές και οι αρμόδιοι φορείς της πόλης να το επιδιώξουν και να το δρομολογήσουν. Μέχρι τότε αρκούμαστε σε κάποια μεμονωμένα παραδείγματα τέτοιων τοιχογραφιών που υπάρχουν σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, τα οποία αναβαθμίζουν μεν την εικόνα ορισμένων παλαιών κτιρίων, αλλά δεν μπορούν βεβαίως να δημιουργήσουν σχετικό τουριστικό ρεύμα. Για να συμβεί κάτι τέτοιο, το φαινόμενο θα πρέπει να αποκτήσει μαζικότερο χαρακτήρα, ούτως ώστε να μπορέσει να προωθηθεί μέσω των social media, αλλά και να προβληθεί από τις αρμόδιες τοπικές αρχές και τον ΕΟΤ για την προσέλκυση τουριστών. Εξαίρεση αποτελεί μόνο η πόλη της Πάτρας, που έχει ήδη διοργανώσει πέντε διεθνή φεστιβάλ street art με τον τίτλο «ArtWalk»,  προσελκύοντας καλλιτέχνες του street art από όλο τον κόσμο, οι οποίοι έχουν μετατρέψει αρκετά άχαρα κτίρια της πόλης σε καμβάδες ζωγραφικής, δημιουργώντας εντυπωσιακές τοιχογραφίες.  Το παράδειγμα της Πάτρας θα πρέπει να το ακολουθήσουν και άλλες πόλεις, οι οποίες με τον τρόπο αυτό μπορούν να αναβαθμίσουν την εικόνα και την τουριστική τους αξία. Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει και στα μεσαιωνικά Μαστιχοχώρια της Χίου, όπως το Πυργί με τα διάσημα «ξυστά» του, που προσελκύει τουρίστες από όλο τον κόσμο, αλλά και οι Όλυμποι με τις ζωγραφισμένες πόρτες και παράθυρα και η Βέσσα με τις περίτεχνες τοιχογραφίες σε παλιούς τοίχους.

Τέλος, θα ήταν παράλειψή μου να μην αναφέρω και την περίπτωση του Έλληνα καλλιτέχνη με το ψευδώνυμο «Εύρυτος», ο οποίος έγινε γνωστός από τα γκράφιτι σε γειτονιές της Αθήνας, που απεικονίζουν τους ήρωες της ελληνικής επανάστασης του 1821.  Τα έργα του νεαρού καλλιτέχνη, τα οποία έγιναν viral στα social media, προκάλεσαν το ενδιαφέρον πολλών Δήμων σε όλη την Ελλάδα. Καλό θα ήταν το ενδιαφέρον αυτό να μην περιοριστεί μόνο στην επέτειο των 200 χρόνων από την επανάσταση του 1821, αλλά να επεκταθεί πέραν αυτής και να αξιοποιηθεί τόσο ο Εύρυτος όσο και άλλοι Έλληνες καλλιτέχνες του γκράφιτι και του street art, προκειμένου να συμβάλλουν στην αναβάθμιση της εικόνας και της τουριστικής αξίας των ελληνικών πόλεων.

Η χώρα μας διαθέτει αρκετές ηπειρωτικές πόλεις χωρίς ιδιαίτερο χαρακτήρα και προσωπικότητα και χωρίς τη δυνατότητα προσέλκυσης τουριστών, ημεδαπών και αλλοδαπών. Η εικόνα αυτή όμως μπορεί να αλλάξει ριζικά μέσα σε λίγα χρόνια, εάν οι τοπικές αρχές σχεδιάσουν και υλοποιήσουν στοχευμένα πρόγραμμα αστικής αναβάθμισης. Όπως αποδεικνύει η διεθνής πρακτική, τα προγράμματα αυτά δεν έχουν πάντοτε υψηλό κόστος. Το βάψιμο με έντονα χρώματα των παλαιών γκρίζων πολυκατοικιών, οι τοιχογραφίες πάνω σε παλαιά και άχαρα κτίρια, οι διάφορες μορφές street art, τα «περίεργα» αγάλματα, οι πολύχρωμες ταμπέλες με το όνομα των πόλεων που αποτελούν φωτογραφικούς «μαγνήτες» και γενικότερα κάθε εικαστική παρέμβαση ή έργο που προκαλεί το φωτογραφικό ενδιαφέρον και τη δυνατότητα διάδοσης μέσω των social media, μπορούν να αλλάξουν ριζικά την εικόνα και την τουριστική αξία μιας πόλης.

Αλλά και τα προγράμματα υψηλού κόστους, όπως είναι τα έργα αστικής ανάπλασης, τα έργα τεχνολογίας και καινοτομίας και τα φουτουριστικά έργα (όπως λ.χ. οι διάσημοι Gardens by the Bay της Σιγκαπούρης), μπορούν υλοποιηθούν με τη σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα (μέσω συμβάσεων ΣΔΙΤ) ή ακόμα και με καθαρά ιδιωτική χρηματοδότηση (χορηγία) από μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις.

Και στις δύο περιπτώσεις, τα προγράμματα αυτά μπορούν να αναβαθμίσουν την τουριστική αξία αρκετών ελληνικών πόλεων και γιατί όχι, να μετατρέψουν τις πόλεις αυτές σε προορισμούς για city breaks, προσελκύοντας Έλληνες και Ευρωπαίους τουρίστες. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε, ότι τα «εικονικά» λευκά κυκλαδίτικα σπίτια, η πιο εμβληματική εικόνα του ελληνικού τουρισμού, έχουν την αφετηρία τους σε ένα διάταγμα του 1938, που επέβαλε το ασβέστωμα των σπιτιών ως μέτρο προστασίας από τη χολέρα. Το λευκό «φόντο» οδήγησε αναπόφευκτα στον έντονο χρωματισμό σε πόρτες και παράθυρα, ιδίως με γαλάζιο χρώμα, και κάπως έτσι η εικόνα αυτή ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο, καθιστώντας τα νησιά των Κυκλάδων ως κορυφαίο τουριστικό προορισμό σε παγκόσμιο επίπεδο.

(*) Ο κ. Ιωάννης Γκιτσάκης (twitter @gitsakis) είναι Δικηγόρος Θεσσαλονίκης με ειδίκευση στις Συμβάσεις Παραχώρησης και ΣΔΙΤ, Διδάκτωρ Διοικητικού Δικαίου και Σύμβουλος τουριστικών επιχειρήσεων και επενδύσεων