Ταξιδιώτες των οποίων τα οργανωμένα ταξίδια έχουν επηρεαστεί από μέτρα περιορισμού λόγω της πανδημίας COVID-19 μπορεί να δικαιούται μείωση στην τιμή του ταξιδιού, σύμφωνα με απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που εξεδόθη κατόπιν προσφυγής δύο ταξιδιωτών κατά του tour operator FTI, οι οποίοι ταξίδεψαν στα Γκραν Κανάρια.
Πιο αναλυτικά ένα ζευγάρι τουριστών έκανε κράτηση με τον FTI Touristik, διάρκειας δύο εβδομάδων στα Γκραν Κανάρια, μεταξύ 13 και 27 Μαρτίου 2020. Με το δικαστικό αίτημά τους, ζητούν μείωση της τιμής κατά 70% λόγω των περιορισμών που επιβλήθηκαν στο νησί στις 15 Μαρτίου 2020, προκειμένου να καταπολεμηθεί η εξάπλωση της πανδημίας COVID-19. Οι παραλίες
έκλεισαν και επιβλήθηκε απαγόρευση κυκλοφορίας, με αποτέλεσμα στους ταξιδιώτες να επιτρέπεται μόνο να βγουν από το δωμάτιο για φαγητό. Η πρόσβαση στις πισίνες και τις ξαπλώστρες ήταν απαγορευμένη και το ψυχαγωγικό πρόγραμμα διακόπηκε. Στις 18 Μαρτίου 2020, οι δύο ταξιδιώτες ενημερώθηκαν ότι θα έπρεπε να είναι έτοιμοι να φύγουν από το νησί ανά πάσα στιγμή και, δύο μέρες αργότερα, έπρεπε να επιστρέψουν στη Γερμανία.
Θεωρώντας ότι δεν μπορούσε να θεωρηθεί υπεύθυνος για αυτό που συνιστούσε «γενικό κίνδυνο ζωής», ο διοργανωτής tour operator FTI αρνήθηκε να επιστρέψει χρήματα.
Στη συνέχεια, οι δύο ταξιδιώτες έφεραν το θέμα στα γερμανικά δικαστήρια. Το Περιφερειακό Δικαστήριο του Μονάχου Ι, που εκδίκασε την υπόθεση, ζήτησε από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, να ερμηνεύσει την οδηγία σχετικά με το οργανωμένο ταξίδι. Η οδηγία αυτή προβλέπει ότι ο ταξιδιώτης δικαιούται κατάλληλη μείωση της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο
κατά την οποία υπήρχε έλλειψη συμμόρφωσης, εκτός εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται στον ταξιδιώτη.
ΟΛΟΚΛΗΡΗ Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΕΚ, ΕΔΩ.
Με την απόφασή του το Δικαστήριο δηλώνει ότι ένας ταξιδιώτης δικαιούται μείωση της τιμής του το πακέτου, όταν η έλλειψη παροχής των συμφωνηθεισών ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στο πακέτο οφείλεται σε περιορισμούς που έχουν επιβληθεί στον ταξιδιωτικό προορισμό για την καταπολέμηση της εξάπλωσης μιας μολυσματικής νόσου, όπως π.χ COVID-19.
Η αιτία της έλλειψης προσφοράς των ταξιδιωτικών υπηρεσιών και, ειδικότερα, αν ευθύνεται ο διοργανωτής, είναι άσχετο, δεδομένου ότι η οδηγία προβλέπει, όσον αφορά στο δικαίωμα μείωσης της τιμής, την αυστηρή ευθύνη από την πλευρά του διοργανωτή. Απαλλάσσεται από την ευθύνη αυτή μόνο σε περίπτωση αδυναμίας εκτέλεσης ή ακατάλληλης εκτέλεσης, από υπαιτιότητα του ταξιδιώτη, κάτι που δεν συμβαίνει εδώ. Επίσης, δεν λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι περιορισμοί όπως οι επίμαχοι επιβλήθηκαν επίσης στον τόπο διαμονής του ταξιδιώτη και σε άλλες χώρες λόγω της παγκόσμιας εξάπλωσης του COVID-19.
Προκειμένου η μείωση της τιμής να είναι αναλογική, πρέπει να αξιολογηθεί υπό το φως των υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στο σχετικό πακέτο και πρέπει να αντιστοιχεί στην αξία των υπηρεσιών για τις οποίες υπάρχει έλλειψη συμμόρφωσης και δεν προσφέρθηκαν.
Το Δικαστήριο αναφέρει ότι οι υποχρεώσεις του διοργανωτή που απορρέουν από τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού δεν περιλαμβάνουν μόνο αυτά που ορίζονται ρητά στη σύμβαση, αλλά και εκείνα που συνδέονται με αυτήν ως αποτέλεσμα του σκοπού της σύμβασης.
Πλέον εναπόκειται στο Περιφερειακό Δικαστήριο, Μόναχο Ι, να αξιολογήσει, με βάση τις υπηρεσίες που είχε ο διοργανωτής παράσχει, σύμφωνα με τη σύμβαση, εάν, ιδίως, το κλείσιμο των πισίνων του εν λόγω ξενοδοχείου, η ακύρωση του προγράμματος ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων ή η αδυναμία πρόσβασης στις παραλίες της Γκραν Κανάρια αποτελούν ελλειπή εκτέλεση του ταξιδιωτικού συμβολαίου. Μόλις γίνει αυτή η αξιολόγηση, η μείωση της τιμής του πακέτου θα πρέπει να αντιστοιχεί στην αξία των ταξιδιωτικών υπηρεσιών για τις οποίες διαπιστώθηκε έλλειψη συμμόρφωσης.
Η απόφαση
ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (δεύτερο τμήμα)
της 12ης Ιανουαρίου 2023 (*)
«Προδικαστική παραπομπή – Οδηγία (ΕE) 2015/2302 – Άρθρο 14, παράγραφος 1 – Οργανωμένα ταξίδια και συνδεδεμένοι ταξιδιωτικοί διακανονισμοί – Εκτέλεση σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού – Ευθύνη του διοργανωτή – Μέτρα για την καταπολέμηση της παγκόσμιας εξάπλωσης λοιμώδους νόσου – Πανδημία της COVID‑19 – Περιορισμοί επιβληθέντες στον τόπο προορισμού και στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη καθώς και σε άλλες χώρες – Έλλειψη συμμόρφωσης των υπηρεσιών που παρασχέθηκαν στο πλαίσιο του πακέτου – Κατάλληλη μείωση της τιμής του πακέτου»
Στην υπόθεση C‑396/21,
με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Landgericht München I (πρωτοδικείο Μονάχου I, Γερμανία) με απόφαση της 18ης Μαΐου 2021, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 29 Ιουνίου 2021, στο πλαίσιο της δίκης
KT,
NS
κατά
FTI Touristik GmbH,
ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (δεύτερο τμήμα),
συγκείμενο από τους A. Prechal (εισηγήτρια), πρόεδρο τμήματος, M. L. Arastey Sahún, F. Biltgen, N. Wahl και J. Passer, δικαστές,
γενική εισαγγελέας: L. Medina
γραμματέας: D. Dittert, προϊστάμενος μονάδας,
έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία και κατόπιν της επ’ ακροατηρίου συζητήσεως της 1ης Ιουνίου 2022,
λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που υπέβαλαν:
– η Τσεχική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από την S. Šindelková, τον M. Smolek και τον J. Vláčil,
– η Γαλλική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από την A. Daniel και τον A. Ferrand,
– η Φινλανδική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από την H. Leppo,
– η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τον B.-R. Killmann, την I. Rubene και τη C. Valero,
αφού άκουσε τον γενικό εισαγγελέα που ανέπτυξε τις προτάσεις του κατά τη συνεδρίαση της 15ης Σεπτεμβρίου 2022,
εκδίδει την ακόλουθη
Απόφαση
1 Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας (ΕΕ) 2015/2302 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Νοεμβρίου 2015, σχετικά με τα οργανωμένα ταξίδια και τους συνδεδεμένους ταξιδιωτικούς διακανονισμούς, η οποία τροποποιεί τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 2006/2004 και την οδηγία 2011/83/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και καταργεί την οδηγία 90/314/ΕΟΚ του Συμβουλίου (ΕΕ 2015, L 326, σ. 1).
2 Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ, αφενός, δύο ταξιδιωτών, των KT και NS (στο εξής: εκκαλούντες της κύριας δίκης), και, αφετέρου, ενός διοργανωτή ταξιδιών, της FTI Touristik GmbH, με αντικείμενο το αίτημα για μείωση της τιμής ενός οργανωμένου ταξιδιού λόγω περιορισμών που επιβλήθηκαν στον τόπο προορισμού των δύο ταξιδιωτών, προκειμένου να καταπολεμηθεί η εξάπλωση της πανδημίας της COVID‑19, και της πρόωρης επιστροφής τους στον τόπο της αναχώρησης.
Το νομικό πλαίσιο
Το δίκαιο της Ένωσης
3 Οι αιτιολογικές σκέψεις 31 και 34 της οδηγίας 2015/2302 έχουν ως εξής:
«(31) Οι ταξιδιώτες θα πρέπει επίσης να έχουν τη δυνατότητα να λύουν τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού ανά πάσα στιγμή πριν από την έναρξη του πακέτου, έναντι καταβολής εύλογης και δικαιολογημένης χρέωσης καταγγελίας, στην οποία συνυπολογίζεται η αναμενόμενη εξοικονόμηση κόστους και τα έσοδα από την εναλλακτική αξιοποίηση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών. Θα πρέπει επίσης να έχουν το δικαίωμα να λύουν τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού χωρίς χρέωση καταγγελίας όταν αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις επηρεάζουν σημαντικά την εκτέλεση του πακέτου. Αυτό μπορεί να αφορά, για παράδειγμα, πόλεμο, άλλα σοβαρά προβλήματα ασφάλειας, όπως η τρομοκρατία, σημαντικούς κίνδυνους για την ανθρώπινη υγεία, όπως η εκδήλωση κρουσμάτων σοβαρής ασθένειας στον ταξιδιωτικό προορισμό, ή φυσικές καταστροφές όπως πλημμύρες, σεισμοί ή καιρικές συνθήκες που καθιστούν αδύνατη την ασφαλή μετάβαση στον προορισμό κατά τα συμφωνηθέντα στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού.
[…]
(34) Είναι σκόπιμο να θεσπιστούν ειδικοί κανόνες για διορθωτικά μέτρα σε περίπτωση μη συμμόρφωσης προς τους όρους της σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού. Ο ταξιδιώτης θα πρέπει να έχει το δικαίωμα να απαιτεί επίλυση των προβλημάτων και, όταν σημαντικό μέρος των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που προβλέπονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού δεν μπορεί να παρασχεθεί, θα πρέπει να προσφέρ[ον]ται στον ταξιδιώτη κατάλληλοι εναλλακτικοί διακανονισμοί. Αν ο διοργανωτής δεν αποκαταστήσει την έλλειψη συμμόρφωσης εντός εύλογης προθεσμίας που τάσσει ο ταξιδιώτης, θα πρέπει να δύναται να το πράξει ο ίδιος ο ταξιδιώτης και να ζητήσει επιστροφή των αναγκαίων δαπανών. Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν θα πρέπει να είναι αναγκαίος ο καθορισμός προθεσμίας, κυρίως όταν απαιτείται άμεση αποκατάσταση. Αυτό θα ίσχυε, για παράδειγμα, όταν ο ταξιδιώτης αναγκάζεται να πάρει ταξί για να προλάβει εγκαίρως την πτήση του λόγω καθυστέρησης του λεωφορείου που παρέχει ο διοργανωτής. Οι ταξιδιώτες θα πρέπει επίσης να δικαιούνται μείωση της τιμής, λύση της σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού και/ή αποζημίωση. Αποζημίωση θα πρέπει να παρέχεται επίσης για μη υλικές ζημίες, όπως η απώλεια απόλαυσης του ταξιδιού ή των διακοπών λόγω σοβαρών προβλημάτων κατά την τέλεση των σχετικών ταξιδιωτικών υπηρεσιών. Ο ταξιδιώτης θα πρέπει να ενημερώσει τον διοργανωτή χωρίς αδικαιολόγητη καθυστέρηση, λαμβάνοντας υπόψη τα περιστατικά της υπόθεσης, για οιαδήποτε έλλειψη συμμόρφωσης διαπιστώσει κατά την παροχή ταξιδιωτικής υπηρεσίας που περιλαμβάνεται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού. Η παράλειψη να το πράξει μπορεί να λαμβάνεται υπόψη κατά τον καθορισμό της αρμόζουσας μείωσης της τιμής ή της αποζημίωσης εάν η σχετική γνωστοποίηση θα είχε ως αποτέλεσμα την αποτροπή ή τον περιορισμό της ζημίας.»
4 Το άρθρο 1 της οδηγίας αυτής, το οποίο φέρει τον τίτλο «Αντικείμενο», ορίζει τα ακόλουθα:
«Στόχος της παρούσας οδηγίας είναι να συμβάλλει στην ορθή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς και στην επίτευξη υψηλού και όσο το δυνατόν ομοιόμορφου επιπέδου προστασίας των καταναλωτών με την προσέγγιση ορισμένων πτυχών των νομοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών μελών όσον αφορά τις συμβάσεις μεταξύ των ταξιδιωτών και των εμπόρων ταξιδιωτικών υπηρεσιών για τα οργανωμένα ταξίδια και τους συνδεδεμένους ταξιδιωτικούς διακανονισμούς.»
5 Το άρθρο 3 της εν λόγω οδηγίας, το οποίο φέρει τον τίτλο «Ορισμοί», έχει ως εξής:
«Για τους σκοπούς της παρούσας οδηγίας, ισχύουν οι ακόλουθοι ορισμοί:
[…]
12. ως “αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις” νοούνται καταστάσεις που εκφεύγουν από τον έλεγχο του μέρους που επικαλείται τέτοια κατάσταση, και οι συνέπειες της οποίας δεν θα μπορούσαν να αποφευχθούν ακόμη και αν είχαν ληφθεί όλα τα εύλογα μέτρα·
13. ως “έλλειψη συμμόρφωσης” νοείται η μη εκτέλεση ή η πλημμελής εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται σε πακέτο·
[…]».
6 Το άρθρο 13 της ίδιας οδηγίας, το οποίο φέρει τον τίτλο «Ευθύνη για την εκτέλεση του πακέτου», προβλέπει τα ακόλουθα:
«1. Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι ο διοργανωτής είναι υπεύθυνος για την εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ανεξάρτητα από το εάν οι υπηρεσίες αυτές πρόκειται να εκτελεστούν από τον διοργανωτή ή από άλλους παρόχους ταξιδιωτικών υπηρεσιών.
[…]
2. Ο ταξιδιώτης ενημερώνει τον διοργανωτή χωρίς αδικαιολόγητη καθυστέρηση, λαμβάνοντας υπόψη τις συγκεκριμένες περιστάσεις, σχετικά με οποιαδήποτε έλλειψη συμμόρφωσης διαπιστώνει κατά την εκτέλεση ταξιδιωτικής υπηρεσίας που περιλαμβάνεται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού.
3. Εάν κάποια από τις ταξιδιωτικές υπηρεσίες δεν εκτελείται σύμφωνα με τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ο διοργανωτής υποχρεούται να αποκαταστήσει την έλλειψη συμμόρφωσης, εκτός εάν αυτό:
α) είναι αδύνατον· ή
β) συνεπάγεται δυσανάλογες δαπάνες, λαμβανομένης υπόψη της έκτασης της μη συμμόρφωσης και της αξίας των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που θίγονται.
Εάν ο διοργανωτής, σύμφωνα με το στοιχείο α) ή β) του πρώτου εδαφίου της παρούσας παραγράφου, δεν αποκαταστήσει την έλλειψη συμμόρφωσης, τότε εφαρμόζεται το άρθρο 14.
[…]»
7 Το άρθρο 14 της οδηγίας 2015/2302, το οποίο φέρει τον τίτλο «Μείωση της τιμής και αποζημίωση», ορίζει τα εξής:
«1. Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι ο ταξιδιώτης δικαιούται κατάλληλη μείωση της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο έλλειψης συμμόρφωσης, εκτός εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ταξιδιώτη.
2. Ο ταξιδιώτης δικαιούται να λάβει κατάλληλη αποζημίωση από τον διοργανωτή για οποιαδήποτε ζημία υφίσταται λόγω τυχόν έλλειψης συμμόρφωσης. Η αποζημίωση καταβάλλεται χωρίς αδικαιολόγητη καθυστέρηση.
3. Ο ταξιδιώτης δεν έχει δικαίωμα αποζημίωσης, εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης:
α) καταλογίζεται στον ταξιδιώτη·
β) καταλογίζεται σε τρίτο πρόσωπο ξένο προς την παροχή των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και έχει απρόβλεπτο ή αναπότρεπτο χαρακτήρα· ή
γ) οφείλεται σε αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις.
[…]»
Το γερμανικό δίκαιο
8 Το άρθρο 651i του Bürgerliches Gesetzbuch (αστικού κώδικα, στο εξής: BGB) προβλέπει τα ακόλουθα:
«(1) Ο διοργανωτής του ταξιδιού οφείλει να παράσχει στον ταξιδιώτη το οργανωμένο ταξίδι απαλλαγμένο από ελαττώματα.
(2) Το οργανωμένο ταξίδι είναι απαλλαγμένο από ελαττώματα εφόσον διαθέτει τα συμφωνημένα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Εάν δεν υφίσταται συμφωνία ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του ταξιδιού, το οργανωμένο ταξίδι είναι απαλλαγμένο από ελαττώματα εφόσον
1. είναι κατάλληλο για να καλύψει τη χρήση που προβλέπει η σύμβαση, άλλως
2. είναι κατάλληλο για να καλύψει τη συνήθη χρήση και διαθέτει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τα οποία διαθέτουν συνήθως τα οργανωμένα ταξίδια του ίδιου τύπου και τα οποία μπορεί να αναμένει ο ταξιδιώτης ανάλογα με τον τύπο του οργανωμένου ταξιδιού.
Ελάττωμα υφίσταται και στην περίπτωση που ο διοργανωτής του ταξιδιού δεν παρέχει ορισμένες ταξιδιωτικές υπηρεσίες ή τις παρέχει με αδικαιολόγητη καθυστέρηση.
(3) Εάν το οργανωμένο ταξίδι παρουσιάζει ελαττώματα, ο ταξιδιώτης δύναται, εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις που ορίζουν οι ακόλουθες διατάξεις και δεν υφίσταται άλλη πρόβλεψη,
[…]
6. να ασκήσει τα δικαιώματα που απορρέουν από μείωση της τιμής του ταξιδιού (άρθρο 651m) […]
[…]».
9 Το άρθρο 651m του BGB ορίζει τα εξής:
«Η τιμή του ταξιδιού μειώνεται για το χρονικό διάστημα κατά το οποίο υφίσταται η έλλειψη συμμόρφωσης. Σε περίπτωση μειώσεως, η τιμή του ταξιδιού μειώνεται κατά τον λόγο της αξίας που θα είχε το απαλλαγμένο από ελαττώματα οργανωμένο ταξίδι, κατά τον χρόνο συνάψεως της συμβάσεως, διά την πραγματική του αξία. Εφόσον απαιτείται, το ύψος της μειώσεως καθορίζεται κατόπιν εκτιμήσεως.»
Η διαφορά της κύριας δίκης και το προδικαστικό ερώτημα
10 Στις 30 Δεκεμβρίου 2019 οι εκκαλούντες της κύριας δίκης αγόρασαν από την FTI Touristik οργανωμένο ταξίδι το οποίο περιλάμβανε, αφενός, πτήση μετ’ επιστροφής από Γερμανία προς Γκραν Κανάρια (Ισπανία) και, αφετέρου, διαμονή στην εν λόγω νήσο για το χρονικό διάστημα από 13 έως 27 Μαρτίου 2020. Οι εκκαλούντες της κύριας δίκης μετέβησαν πράγματι στον τόπο προορισμό τους, όπως είχαν προγραμματίσει.
11 Ωστόσο, στις 15 Μαρτίου 2020 οι ισπανικές αρχές έλαβαν μέτρα σε ολόκληρη την ισπανική επικράτεια για την καταπολέμηση της εξάπλωσης της πανδημίας της COVID‑19 τα οποία συνεπάγονταν, μεταξύ άλλων, τον αποκλεισμό της πρόσβασης στις παραλίες της Γκραν Κανάρια και την εφαρμογή σε αυτήν απαγόρευσης της κυκλοφορίας. Στο ξενοδοχείο όπου διέμεναν οι εκκαλούντες της κύριας δίκης επετράπη, συνεπώς, στους πελάτες να εξέρχονται των δωματίων τους μόνον προκειμένου να γευματίσουν, η δε πρόσβαση στις πισίνες και στις ξαπλώστρες αποκλείστηκε και το πρόγραμμα ψυχαγωγίας ματαιώθηκε. Στις 18 Μαρτίου 2020 οι εκκαλούντες της κύριας δίκης ενημερώθηκαν ότι έπρεπε να βρίσκονται σε ετοιμότητα προκειμένου να αναχωρήσουν από το νησί ανά πάσα στιγμή, τη δε μεθεπόμενη μέρα υποχρεώθηκαν να επιστρέψουν στη Γερμανία.
12 Κατά την επιστροφή τους, οι εκκαλούντες της κύριας δίκης ζήτησαν από την FTI Touristik να μειώσει την τιμή του οργανωμένου ταξιδιού τους κατά 70 %, ήτοι κατά το ποσό των 1 018,50 ευρώ. Η FTI Touristik απέρριψε το αίτημα, φρονώντας ότι δεν μπορούσε να θεωρηθεί υπεύθυνη για περίσταση που συνιστούσε «γενικό κίνδυνο ζωής». Κατόπιν της απορρίψεως από την εταιρία του εν λόγω αιτήματος, οι εκκαλούντες της κύριας δίκης άσκησαν αγωγή ενώπιον του Amtsgericht München (ειρηνοδικείου Μονάχου, Γερμανία) προκειμένου να τους επιδικαστεί η ζητηθείσα μείωση της τιμής.
13 Με απόφαση της 26ης Νοεμβρίου 2020, το ως άνω δικαστήριο απέρριψε την αγωγή, κρίνοντας ότι τα μέτρα που είχαν λάβει οι ισπανικές αρχές για την καταπολέμηση της εξάπλωσης της πανδημίας της COVID‑19 αποτελούσαν μέτρα προστασίας της υγείας των εκκαλούντων της κύριας δίκης και ότι η προστασία αυτή δεν συνεπαγόταν «ελάττωμα» του οργανωμένου ταξιδιού τους, κατά την έννοια του άρθρου 651i του BGB. Το ίδιο δικαστήριο υπογραμμίζει, συναφώς, ότι οι εκμεταλλευόμενοι το ξενοδοχείο στο οποίο διέμειναν οι εκκαλούντες της κύριας δίκης ήταν υποχρεωμένοι να λάβουν μέτρα για την προστασία των πελατών τους.
14 Οι εκκαλούντες της κύριας δίκης άσκησαν έφεση κατά της αποφάσεως αυτής ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου Landgericht München I (πρωτοδικείου Μονάχου Ι, Γερμανία). Το αιτούν δικαστήριο εκτιμά ότι είναι ασφαλώς δυνατό να θεωρηθεί ότι ο διοργανωτής οργανωμένου ταξιδιού υπέχει ευθύνη για ελάττωμα το οποίο φέρουν οι οικείες ταξιδιωτικές υπηρεσίες και οφείλεται στην εφαρμογή των μέτρων προστασίας της υγείας, δεδομένης της αντικειμενικής ευθύνης του διοργανωτή που προβλέπεται στο άρθρο 651i του BGB. Εντούτοις, κατά τον χρόνο του ταξιδιού των εκκαλούντων της κύριας δίκης, μέτρα παρόμοια με αυτά που έλαβαν οι ισπανικές αρχές για την καταπολέμηση της εξάπλωσης της πανδημίας της COVID‑19 είχαν ληφθεί και στη Γερμανία, οπότε τα επιβληθέντα στον τόπο προορισμού μέτρα θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως «συνήθεις περιστάσεις» που επικράτησαν σε ολόκληρη την Ευρώπη λόγω της πανδημίας και όχι ως έκτακτες περιστάσεις οι οποίες αφορούσαν τον συγκεκριμένο τόπο προορισμού.
15 Επιπλέον, το αιτούν δικαστήριο διερωτάται κατά πόσον είναι δυνατό να θεωρηθεί ότι οι ανωτέρω επιβληθέντες περιορισμοί εντάσσονται στον «γενικό κίνδυνο ζωής» που αποκλείει την ευθύνη του διοργανωτή του οικείου οργανωμένου ταξιδιού. Επικαλείται, συναφώς, απόφαση του Bundesgerichtshof (Ανώτατου Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου, Γερμανία), με την οποία κατ’ ουσίαν κρίθηκε, μεταξύ άλλων, ότι η συμβατική εγγύηση στον τομέα των ταξιδιών μπορεί να περιοριστεί όσον αφορά περιστάσεις που εμπίπτουν αποκλειστικά στην προσωπική σφαίρα του ταξιδιώτη ή στο πλαίσιο των οποίων πραγματώνεται κίνδυνος το βάρος του οποίου καλείται να φέρει ο ταξιδιώτης και στην καθημερινή του ζωή. Επομένως, ο ταξιδιώτης υποχρεούται να φέρει το βάρος των κινδύνων που συνδέονται με δραστηριότητα εμπίπτουσα στον «γενικό κίνδυνο ζωής» στις περιπτώσεις που ουδόλως μπορεί να καταλογιστεί στον διοργανωτή του ταξιδιού παράβαση υποχρέωσης ή άλλη γενεσιουργός αιτία ευθύνης. Τούτο ισχύει όταν, ανεξαρτήτως των προβλεπόμενων στο οργανωμένο ταξίδι ταξιδιωτικών παροχών, ο ταξιδιώτης υποστεί κάποιο ατύχημα στον τόπο των διακοπών του, ασθενήσει, καταστεί θύμα ποινικού αδικήματος ή, για οποιονδήποτε άλλον προσωπικό λόγο, δεν μπορεί πλέον να επωφεληθεί των οικείων παροχών.
16 Το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει ακόμη ότι, μολονότι, όπως προκύπτει από την αιτιολογική σκέψη 31 της οδηγίας 2015/2302, οι συντάκτες της οδηγίας συμπεριέλαβαν στις «αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις», κατά την έννοια του άρθρου 12, παράγραφος 2, της οδηγίας αυτής, την «εκδήλωση κρουσμάτων σοβαρής ασθένειας στον ταξιδιωτικό προορισμό», εντούτοις μπορεί να υποτεθεί ότι οι εν λόγω συντάκτες δεν είχαν εξετάσει την περίπτωση πανδημίας.
17 Υπό τις ως άνω περιστάσεις, το Landgericht München I (πρωτοδικείο Μονάχου Ι, Γερμανία) αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο το ακόλουθο προδικαστικό ερώτημα:
«Συνιστούν οι περιορισμοί που έχουν επιβληθεί λόγω λοιμώδους νόσου η οποία έχει εξαπλωθεί στον ταξιδιωτικό προορισμό έλλειψη συμμόρφωσης κατά την έννοια του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας [2015/2302], ακόμη και αν, λόγω της παγκόσμιας μετάδοσης της λοιμώδους νόσου, τέτοιοι περιορισμοί έχουν επιβληθεί τόσο στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη όσο και σε άλλες χώρες;»
Επί του προδικαστικού ερωτήματος
18 Με το προδικαστικό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 έχει την έννοια ότι ο ταξιδιώτης δικαιούται μείωση της τιμής του οργανωμένου ταξιδιού του, όταν τυχόν έλλειψη συμμόρφωσης των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στο πακέτο οφείλεται σε περιορισμούς που επιβλήθηκαν στον τόπο προορισμού του ταξιδιώτη προκειμένου να καταπολεμηθεί η εξάπλωση λοιμώδους νόσου και όταν έχουν επιβληθεί τέτοιοι περιορισμοί και στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη καθώς και σε άλλες χώρες λόγω της παγκόσμιας εξάπλωσης της συγκεκριμένης λοιμώδους νόσου.
19 Συναφώς, κατά πάγια νομολογία, για την ερμηνεία διάταξης του δικαίου της Ένωσης επιβάλλεται η συνεκτίμηση όχι μόνον του γράμματός της, αλλά και του πλαισίου στο οποίο αυτή εντάσσεται, καθώς και των σκοπών που επιδιώκονται με τη ρύθμιση της οποίας αποτελεί μέρος και, εφόσον παρίσταται ανάγκη, του ιστορικού της θεσπίσεώς της (απόφαση της 18ης Οκτωβρίου 2022, IG Metall και ver.di, C‑677/20, EU:C:2022:800, σκέψη 31 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
20 Όσον αφορά, κατά πρώτον, το γράμμα του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, η διάταξη αυτή ορίζει ότι τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι ο ταξιδιώτης δικαιούται κατάλληλη μείωση της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο έλλειψης συμμόρφωσης, εκτός εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ταξιδιώτη.
21 Επομένως, από το γράμμα της διάταξης προκύπτει ότι το δικαίωμα του ταξιδιώτη για μείωση της τιμής του πακέτου εξαρτάται από τη μοναδική προϋπόθεση ότι οι παρασχεθείσες ταξιδιωτικές υπηρεσίες παρουσιάζουν έλλειψη συμμόρφωσης. Κατά το άρθρο 3, σημείο 13, της οδηγίας 2015/2302, ως «έλλειψη συμμόρφωσης» νοείται η μη εκτέλεση ή η πλημμελής εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται σε πακέτο.
22 Συνεπώς, η μη εκτέλεση ή η πλημμελής εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών αρκεί ώστε να παράσχει στον ταξιδιώτη το δικαίωμα να επιτύχει την εκ μέρους του διοργανωτή που του πώλησε το πακέτο μείωση της τιμής αυτού. Η αιτία της έλλειψης συμμόρφωσης –μεταξύ άλλων το κατά πόσον αυτή μπορεί να αποδοθεί στον διοργανωτή– δεν ασκεί επιρροή. Ειδικότερα, όπως επισήμανε και η γενική εισαγγελέας στο σημείο 17 των προτάσεών της, η διαπίστωση της έλλειψης συμμόρφωσης είναι αντικειμενική, υπό την έννοια ότι απαιτεί μόνο σύγκριση μεταξύ των υπηρεσιών που περιλαμβάνονταν στο πακέτο που αγόρασε ο ταξιδιώτης με εκείνες που πράγματι παρασχέθηκαν σε αυτόν.
23 Το γράμμα της ίδιας διάταξης προβλέπει μία μόνον εξαίρεση από το εν λόγω δικαίωμα του ταξιδιώτη, ήτοι όταν η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ίδιο. Λαμβανομένου υπόψη του σαφούς νοήματος της εξαίρεσης αυτής και της στενής ερμηνείας της οποίας τυγχάνει κάθε εξαίρεση, η συγκεκριμένη εξαίρεση δεν μπορεί να αφορά άλλες περιπτώσεις πλην εκείνων όπου η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ταξιδιώτη.
24 Από τη γραμματική ερμηνεία του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 προκύπτει, ως εκ τούτου, ότι η μη εκτέλεση ή η πλημμελής εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται σε πακέτο παρέχει στον οικείο ταξιδιώτη το δικαίωμα να τύχει μείωσης της τιμής υπό οποιεσδήποτε περιστάσεις, πλην εκείνης όπου η μη εκτέλεση ή η πλημμελής εκτέλεση καταλογίζεται στον ίδιο. Συνεπώς, το ζήτημα αν η έλλειψη συμμόρφωσης των ταξιδιωτικών υπηρεσιών καταλογίζεται στον διοργανωτή ή σε άλλα πρόσωπα –πλην του ταξιδιώτη– ή αν αυτή οφείλεται σε περιστάσεις που εκφεύγουν από τον έλεγχο του διοργανωτή, όπως είναι οι «αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις», κατά την έννοια του άρθρου 3, σημείο 12, της οδηγίας 2015/2302, δεν ασκεί επιρροή ως προς την ύπαρξη του δικαιώματος του ταξιδιώτη να τύχει μείωσης της τιμής.
25 Όσον αφορά, κατά δεύτερον, το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, επισημαίνεται ότι η συγκεκριμένη διάταξη εντάσσεται στο εναρμονισμένο καθεστώς συμβατικής ευθύνης των διοργανωτών οργανωμένων ταξιδιών το οποίο καθιερώνουν τα άρθρα 13 και 14 της οδηγίας, τα οποία εμπίπτουν στο κεφάλαιο IV αυτής με τίτλο «Εκτέλεση του πακέτου». Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του εν λόγω καθεστώτος ευθύνης είναι η αντικειμενική ευθύνη του διοργανωτή και ο περιοριστικός καθορισμός των περιπτώσεων στις οποίες αυτός μπορεί να απαλλαγεί από τη συγκεκριμένη ευθύνη.
26 Ειδικότερα, το άρθρο 13 της οδηγίας, το οποίο φέρει τον τίτλο «Ευθύνη για την εκτέλεση του πακέτου», προβλέπει στην παράγραφο 1 ότι τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι ο διοργανωτής είναι υπεύθυνος για την εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ανεξάρτητα από το εάν οι υπηρεσίες αυτές πρόκειται να εκτελεστούν από τον διοργανωτή ή από άλλους παρόχους ταξιδιωτικών υπηρεσιών. Η παράγραφος 3 του ίδιου άρθρου ορίζει ότι, εάν κάποια από τις ταξιδιωτικές υπηρεσίες δεν εκτελείται σύμφωνα με τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ο διοργανωτής υποχρεούται, κατ’ αρχήν, να αποκαταστήσει την έλλειψη συμμόρφωσης και, στις περιπτώσεις που δεν μπορεί να το πράξει, εφαρμόζεται το άρθρο 14 της οδηγίας.
27 Το άρθρο 14 της οδηγίας 2015/2302, το οποίο φέρει τον τίτλο «Μείωση της τιμής και αποζημίωση», παρέχει, πέραν του δικαιώματος του ταξιδιώτη για μείωση της τιμής το οποίο προβλέπεται στην παράγραφο 1 του άρθρου αυτού, το αυτοτελές δικαίωμα αποζημίωσης το οποίο προσδιορίζεται στις παραγράφους 2 και 3 του ίδιου άρθρου. Το συγκεκριμένο δικαίωμα λήψης αποζημίωσης από τον διοργανωτή αφορά οποιαδήποτε ζημία την οποία υφίσταται ο ταξιδιώτης λόγω της έλλειψης συμμόρφωσης των παρεχόμενων ταξιδιωτικών υπηρεσιών, εκτός αν η έλλειψη συμμόρφωσης είτε καταλογίζεται στον ίδιο τον ταξιδιώτη ή σε τρίτο πρόσωπο ξένο προς την παροχή των οικείων ταξιδιωτικών υπηρεσιών και έχει απρόβλεπτο ή αναπότρεπτο χαρακτήρα είτε οφείλεται σε «αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις». Όπως επισήμανε και η γενική εισαγγελέας στο σημείο 23 των προτάσεών της, από τη διάρθρωση του άρθρου 14 της οδηγίας 2015/2302 προκύπτει ότι οι εξαιρέσεις από το δικαίωμα αποζημίωσης αφορούν ειδικά το δικαίωμα αυτό και δεν είναι δυνατόν να επεκταθούν στο δικαίωμα για μείωση της τιμής.
28 Συνεπώς, η συστηματική ερμηνεία του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 επιρρωννύει τη γραμματική ερμηνεία της διάταξης αυτής, καθόσον από τη συστηματική ερμηνεία προκύπτει ότι η εν λόγω διάταξη εντάσσεται σε καθεστώς ευθύνης το οποίο συγκεντρώνει τη συμβατική ευθύνη στο πρόσωπο του διοργανωτή.
29 Όσον αφορά, κατά τρίτον, τον σκοπό τον οποίον επιδιώκει η οδηγία 2015/2302, από το άρθρο 1 της οδηγίας προκύπτει ότι ο σκοπός αυτός συνίσταται, μεταξύ άλλων, στη διασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας των καταναλωτών. Επομένως, η γραμματική ερμηνεία του άρθρου 14, παράγραφος 1, της εν λόγω οδηγίας επιρρωννύεται, επίσης, από την τελολογική ερμηνεία της. Ειδικότερα, διασφαλίζεται υψηλό επίπεδο προστασίας των καταναλωτών μέσω της παροχής στους ταξιδιώτες δικαιώματος για μείωση της τιμής σε κάθε περίπτωση έλλειψης συμμόρφωσης των παρεχόμενων ταξιδιωτικών υπηρεσιών, ανεξαρτήτως της αιτίας και του καταλογισμού της εν λόγω έλλειψης συμμόρφωσης και με μοναδική εξαίρεση από το δικαίωμα αυτό την περίπτωση που η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ταξιδιώτη.
30 Τέλος, κατά τέταρτον, το ιστορικό θεσπίσεως της οδηγίας 2015/2302 ενισχύει επίσης τη γραμματική ερμηνεία του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας. Ειδικότερα, όπως επισημαίνει η γενική εισαγγελέας στο σημείο 25 των προτάσεών της, η αρχική πρόταση της συγκεκριμένης οδηγίας προέβλεπε τις ίδιες εξαιρέσεις όσον αφορά τόσο το δικαίωμα για μείωση της τιμής του πακέτου όσο και το δικαίωμα του ταξιδιώτη να λάβει αποζημίωση. Εντούτοις, κατά τη διάρκεια της νομοθετικής διαδικασίας, οι εξαιρέσεις από το δικαίωμα για μείωση της τιμής διαχωρίστηκαν από τις εξαιρέσεις από το δικαίωμα για λήψη αποζημίωσης.
31 Συνεπώς, από το γράμμα και το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 καθώς και από τον σκοπό και το ιστορικό θεσπίσεως της οδηγίας αυτής προκύπτει ότι ο ταξιδιώτης έχει δικαίωμα να τύχει μείωσης της τιμής του πακέτου το οποίο έχει αγοράσει σε κάθε περίπτωση που οι παρεχόμενες ταξιδιωτικές υπηρεσίες παρουσιάζουν έλλειψη συμμόρφωσης, πλην μίας μόνον περίπτωσης, ήτοι εκείνης όπου η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ίδιο τον ταξιδιώτη. Επομένως, στον ταξιδιώτη παρέχεται το δικαίωμα για μείωση της τιμής ανεξαρτήτως του αν η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε «αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις» που εκφεύγουν από τον έλεγχο του διοργανωτή.
32 Εν προκειμένω –και υπό την επιφύλαξη εξακρίβωσης στην οποία οφείλει να προβεί το αιτούν δικαστήριο– η έλλειψη συμμόρφωσης των υπό κρίση ταξιδιωτικών υπηρεσιών οφείλεται σε υγειονομικά μέτρα που ελήφθησαν στον τόπο προορισμού των εκκαλούντων της κύριας δίκης προκειμένου να καταπολεμηθεί η εξάπλωση της πανδημίας της COVID‑19.
33 Τα εν λόγω υγειονομικά μέτρα, όπως και το γεγονός ότι ελήφθησαν παρόμοια μέτρα στον τόπο κατοικίας των εκκαλούντων της κύριας δίκης καθώς και σε άλλες χώρες, δεν παρακωλύουν το δικαίωμα των εκκαλούντων να τύχουν μειώσεως της τιμής, κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302. Το ζήτημα, ιδίως, αν, όπως επισημαίνει το αιτούν δικαστήριο, πρώτον, τα μέτρα που ελήφθησαν για την καταπολέμηση της εξάπλωσης της πανδημίας της COVID‑19 θα μπορούσαν να θεωρηθούν όχι ως έκτακτες περιστάσεις, αλλά ως συνήθεις περιστάσεις, δεδομένου ότι είχαν ληφθεί σε πολλές άλλες χώρες, και αν, δεύτερον, τα μέτρα αυτά και οι συνέπειές τους εντάσσονται στον «γενικό κίνδυνο ζωής» το βάρος του οποίου υποχρεούται να φέρει ο ταξιδιώτης δεν ασκεί επιρροή όσον αφορά τον προσδιορισμό του αν υφίσταται δικαίωμά του για μείωση της τιμής του οικείου πακέτου, κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302.
34 Ειδικότερα, όπως προκύπτει από τη σκέψη 22 της παρούσας αποφάσεως, η διαπίστωση της έλλειψης συμμόρφωσης των παρασχεθεισών υπηρεσιών απαιτεί μόνο σύγκριση μεταξύ των υπηρεσιών που περιλαμβάνονταν στο πακέτο που αγόρασε ο ταξιδιώτης και των υπηρεσιών που πράγματι παρασχέθηκαν σε αυτόν, οπότε ο έκτακτος ή συνήθης χαρακτήρας των περιστάσεων που περιέβαλαν την οικεία έλλειψη συμμόρφωσης δεν ασκεί επιρροή όσον αφορά το αν παρέχεται το εν λόγω δικαίωμα. Επιπλέον, μολονότι οι περιορισμοί τους οποίους επιβάλλουν οι δημόσιες αρχές στον ταξιδιώτη λόγω της παγκόσμιας εξάπλωσης της πανδημίας της COVID‑19 συνιστούν κίνδυνο για εκείνον, εντούτοις η μη εκτέλεση ή η πλημμελής εκτέλεση υπηρεσιών οργανωμένου ταξιδιού που οφείλονται στους εν λόγω περιορισμούς δεν μπορούν να καταλογιστούν στον ταξιδιώτη. Πλην όμως, όπως εκτέθηκε στη σκέψη 23 της παρούσας αποφάσεως, μόνον ένας τέτοιος καταλογισμός μπορεί να απαλλάξει τον διοργανωτή από την υποχρέωσή του να χορηγήσει στον ταξιδιώτη μείωση της τιμής του πακέτου που αυτός αγόρασε στην περίπτωση έλλειψης συμμόρφωσης των παρασχεθεισών υπηρεσιών.
35 Το επιχείρημα της Τσεχικής Κυβέρνησης ότι η τήρηση της νομοθεσίας που εφαρμόζεται στον τόπο προορισμού του ταξιδιού αποτελεί σιωπηρή ρήτρα κάθε σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού, οπότε η τήρηση των περιοριστικών μέτρων που λαμβάνουν οι αρχές στον τόπο προορισμού του ταξιδιού δεν μπορεί να θεωρηθεί ως περίπτωση έλλειψης συμμόρφωσης των παρασχεθεισών υπηρεσιών, δεν αναιρεί τη διαπίστωση που περιλαμβάνεται στη σκέψη 31 της παρούσας αποφάσεως. Ειδικότερα, μολονότι είναι αληθές ότι η τήρηση μιας τέτοιας ρύθμισης επιβάλλεται στα συμβαλλόμενα μέρη μιας σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού ανεξαρτήτως τυχόν μνείας της στη σύμβαση και ότι η τήρηση της ρύθμισης αυτής από τον διοργανωτή μπορεί να έχει ως συνέπεια τη διαπίστωση έλλειψης συμμόρφωσης των παρασχεθεισών ταξιδιωτικών υπηρεσιών, εντούτοις η εν λόγω έλλειψη συμμόρφωσης δεν μπορεί, εν πάση περιπτώσει, να καταλογιστεί στον ταξιδιώτη, με αποτέλεσμα ο ταξιδιώτης να δικαιούται μείωση της τιμής του πακέτου που αγόρασε. Δεδομένου δε ότι το δικαίωμα για μείωση του τιμήματος εδράζεται σε αντικειμενική ευθύνη του διοργανωτή, όπως επισημάνθηκε στη σκέψη 25 της παρούσας αποφάσεως, δεν ασκεί επιρροή συναφώς ούτε το γεγονός ότι η οικεία έλλειψη συμμόρφωσης δεν μπορεί ομοίως να αποδοθεί στον διοργανωτή.
36 Στο πλαίσιο της εκτίμησης του ζητήματος αν υφίσταται δικαίωμα για μείωση της τιμής, κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, το αιτούν δικαστήριο οφείλει ακόμη να λάβει υπόψη τα ακόλουθα στοιχεία.
37 Κατά πρώτον, όπως προκύπτει από τον συνδυασμό της διάταξης αυτής με το άρθρο 3, σημείο 13, της οδηγίας 2015/2302, η υποχρέωση του διοργανωτή να προβεί σε τέτοια μείωση της τιμής εκτιμάται μόνο σε σχέση με τις ταξιδιωτικές υπηρεσίες οι οποίες περιλαμβάνονταν στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και οι οποίες δεν εκτελέστηκαν ή εκτελέστηκαν πλημμελώς. Ο διοργανωτής δεν υποχρεούται να παράσχει αντιστάθμισμα για υπηρεσίες τις οποίες δεν δεσμεύθηκε να παράσχει. Κατά τον τρόπο αυτόν, η σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού περιορίζει τη συγκεκριμένη υποχρέωση του διοργανωτή.
38 Λαμβανομένου υπόψη του σκοπού της οδηγίας 2015/2302, ο οποίος συνίσταται στη διασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας των καταναλωτών, οι υποχρεώσεις του διοργανωτή που απορρέουν από μια τέτοια σύμβαση δεν μπορούν, εντούτοις, να ερμηνεύονται περιοριστικώς. Επομένως, οι υποχρεώσεις αυτές περιλαμβάνουν όχι μόνον εκείνες που προβλέπονται ρητώς στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, αλλά και εκείνες που συνδέονται με αυτές και απορρέουν από τον σκοπό της σύμβασης (πρβλ. απόφαση της 18ης Μαρτίου 2021, Kuoni Travel, C‑578/19, EU:C:2021:213, σκέψη 45). Εν προκειμένω, εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εκτιμήσει, βάσει των υπηρεσιών που όφειλε να παράσχει ο διοργανωτής, όπως αυτές προβλέπονταν στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού την οποία είχε συνάψει με τους εκκαλούντες της κύριας δίκης, αν, μεταξύ άλλων, ο αποκλεισμός της πρόσβασης στις πισίνες του ξενοδοχείου, η έλλειψη προγράμματος ψυχαγωγίας σε αυτό καθώς και η αδυναμία πρόσβασης στις παραλίες της Γκραν Κανάρια και επίσκεψης της νήσου κατόπιν της εφαρμογής των μέτρων που έλαβαν οι ισπανικές αρχές για την καταπολέμηση της εξάπλωσης της πανδημίας της COVID‑19 είναι δυνατό να συνιστούν μη εκτέλεση ή πλημμελή εκτέλεση της σύμβασης από τον διοργανωτή.
39 Κατά δεύτερον, σύμφωνα με το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, η μείωση της τιμής του πακέτου πρέπει να είναι η κατάλληλη για κάθε περίοδο έλλειψης συμμόρφωσης. Η εκτίμηση της καταλληλότητας πρέπει, όπως και η διαπίστωση της έλλειψης συμμόρφωσης, να διενεργείται αντικειμενικώς, λαμβανομένων υπόψη των υποχρεώσεων του διοργανωτή με γνώμονα τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού. Επομένως, η εν λόγω εκτίμηση πρέπει να στηρίζεται σε υπολογισμό της αξίας των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονταν στο πακέτο και δεν εκτελέστηκαν ή εκτελέστηκαν πλημμελώς, λαμβανομένης υπόψη της διάρκειας της εν λόγω μη εκτέλεσης ή πλημμελούς εκτέλεσης και της αξίας του πακέτου. Η μείωση της τιμής του πακέτου πρέπει να αντιστοιχεί στην αξία των ταξιδιωτικών υπηρεσιών ως προς τις οποίες διαπιστώθηκε έλλειψη συμμόρφωσης.
40 Κατά τρίτον, όπως προκύπτει από την αιτιολογική σκέψη 34 και από το άρθρο 13, παράγραφος 2, της οδηγίας 2015/2302, ο ταξιδιώτης υποχρεούται να ενημερώσει τον διοργανωτή χωρίς αδικαιολόγητη καθυστέρηση, λαμβάνοντας υπόψη τις συγκεκριμένες περιστάσεις, σχετικά με τις περιπτώσεις έλλειψης συμμόρφωσης τις οποίες έχει διαπιστώσει στο πλαίσιο της εκτέλεσης ταξιδιωτικής υπηρεσίας που περιλαμβάνεται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού. Η παράλειψή του να το πράξει μπορεί να ληφθεί υπόψη κατά τον καθορισμό του ποσού της μείωσης της τιμής στην περίπτωση που η σχετική γνωστοποίηση θα είχε ενδεχομένως ως αποτέλεσμα τον περιορισμό της διάρκειας της έλλειψης συμμόρφωσης.
41 Εν προκειμένω, καθόσον οι συγκεκριμένες περιπτώσεις έλλειψης συμμόρφωσης οφείλονταν στα μέτρα που έλαβαν οι ισπανικές αρχές για την καταπολέμηση της εξάπλωσης της πανδημίας της COVID‑19, η εκ μέρους των εκκαλούντων της κύριας δίκης γνωστοποίηση των εν λόγω περιπτώσεων έλλειψης συμμόρφωσης δεν θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα τον περιορισμό της διάρκειάς τους. Επομένως, η παράλειψη γνωστοποίησης δεν μπορεί να ληφθεί υπόψη στο πλαίσιο του καθορισμού του ποσού της συγκεκριμένης μείωσης της τιμής.
42 Λαμβανομένου υπόψη του συνόλου των ανωτέρω σκέψεων, στο προδικαστικό ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 έχει την έννοια ότι ο ταξιδιώτης δικαιούται μείωση της τιμής του οργανωμένου ταξιδιού του, όταν τυχόν έλλειψη συμμόρφωσης των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στο πακέτο οφείλεται σε περιορισμούς που επιβλήθηκαν στον τόπο προορισμού του ταξιδιώτη προκειμένου να καταπολεμηθεί η εξάπλωση λοιμώδους νόσου και όταν έχουν επιβληθεί τέτοιοι περιορισμοί και στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη καθώς και σε άλλες χώρες λόγω της παγκόσμιας εξάπλωσης της λοιμώδους νόσου. Για να είναι κατάλληλη η μείωση αυτή, πρέπει να εκτιμάται με γνώμονα τις υπηρεσίες που περιλαμβάνονται στο συγκεκριμένο πακέτο και να αντιστοιχεί στην αξία των υπηρεσιών ως προς τις οποίες διαπιστώθηκε η έλλειψη συμμόρφωσης.
Επί των δικαστικών εξόδων
43 Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, πλην των ως άνω διαδίκων, δεν αποδίδονται.
Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (δεύτερο τμήμα) αποφαίνεται:
Το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας (ΕΕ) 2015/2302 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Νοεμβρίου 2015, σχετικά με τα οργανωμένα ταξίδια και τους συνδεδεμένους ταξιδιωτικούς διακανονισμούς, η οποία τροποποιεί τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 2006/2004 και την οδηγία 2011/83/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και καταργεί την οδηγία 90/314/ΕΟΚ του Συμβουλίου,
έχει την έννοια ότι:
ο ταξιδιώτης δικαιούται μείωση της τιμής του οργανωμένου ταξιδιού του, όταν τυχόν έλλειψη συμμόρφωσης των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στο πακέτο οφείλεται σε περιορισμούς που επιβλήθηκαν στον τόπο προορισμού του ταξιδιώτη προκειμένου να καταπολεμηθεί η εξάπλωση λοιμώδους νόσου και όταν έχουν επιβληθεί τέτοιοι περιορισμοί και στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη καθώς και σε άλλες χώρες λόγω της παγκόσμιας εξάπλωσης της λοιμώδους νόσου. Για να είναι κατάλληλη η μείωση αυτή, πρέπει να εκτιμάται με γνώμονα τις υπηρεσίες που περιλαμβάνονται στο συγκεκριμένο πακέτο και να αντιστοιχεί στην αξία των υπηρεσιών ως προς τις οποίες διαπιστώθηκε η έλλειψη συμμόρφωσης.
Οι προτάσεις της Εισαγγελέως
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑ LΑILA MEDINA
της 15ης Σεπτεμβρίου 2022 (1)
Υπόθεση C‑396/21
KT,
NS
κατά
FTI Touristik GmbH
[αίτηση του Landgericht München I
(πρωτοδικείου Μονάχου I, Γερμανία)
για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως]
«Προδικαστική παραπομπή – Άρθρο 267 ΣΛΕΕ – Οδηγία 2015/2302 – Εκτέλεση σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού – Έλλειψη συμμόρφωσης κατά την εκτέλεση ταξιδιωτικής υπηρεσίας που περιλαμβάνεται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού – Μείωση της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο έλλειψης συμμόρφωσης – Αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις – Περιορισμοί που επιβλήθηκαν στον ταξιδιωτικό προορισμό λόγω της παγκόσμιας μετάδοσης λοιμώδους νόσου – COVID‑19»
Εισαγωγή
1. Η πανδημία της νόσου COVID‑19 συγκαταλέγεται στις σοβαρότερες καταστάσεις έκτακτης υγειονομικής ανάγκης που έχουμε ζήσει μέχρι σήμερα, πυροδότησε δε αλλεπάλληλες κρίσεις. Προκειμένου να αντιμετωπίσουν την εξάπλωση της πανδημίας, οι κυβερνήσεις ανά τον κόσμο επέβαλαν περιορισμούς, η διάρκεια και το εύρος των οποίων δεν έχουν προηγούμενο σε καιρό ειρήνης. Οι προκλήσεις που θέτει η πανδημία της νόσου COVID‑19 είναι πολλαπλές και πολυδιάστατες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο και η αποτελεσματικότητά του όσον αφορά τη διαχείριση των συνεπειών τέτοιων κρίσεων δοκιμάστηκαν από την πανδημία.
2. Μεταξύ των τομέων που επλήγησαν σφοδρότερα από την πανδημία ήταν και ο τομέας του τουρισμού (2). Οι επιπτώσεις της πανδημίας στον εν λόγω τομέα παραμένουν αισθητές μέχρι και σήμερα, ενώ οι περισσότεροι ειδικοί του χώρου δεν αναμένουν πλήρη ανάκαμψη πριν από το 2024 (3). Η υπό κρίση υπόθεση αφορά μια πολύ συγκεκριμένη πτυχή των επιπτώσεων της πανδημίας, ήτοι την εκτέλεση των διεπόμενων από την οδηγία (ΕΕ) 2015/2302 (4) συμβάσεων οργανωμένων ταξιδιών και την άσκηση των δικαιωμάτων που σχετίζονται με την έλλειψη συμμόρφωσης κατά την εκτέλεση συμβάσεων αυτού του είδους. Η υπό κρίση υπόθεση, καθώς και η συναφής υπόθεση C‑407/21, UFC – Que choisir και CLCV, επί της οποίας αναπτύσσω τις προτάσεις μου σήμερα, έχουν –παρά τον ειδικό χαρακτήρα τους– ευρύτερη σημασία, καθώς το Δικαστήριο καλείται για πρώτη φορά να εξετάσει τις συνέπειες που έχει επιφέρει η πανδημία στην εκτέλεση συμβάσεων σχετικών με οργανωμένα ταξίδια.
Το νομικό πλαίσιο
Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Η οδηγία 2015/2302
3. Στο άρθρο 3, σημεία 12 και 13, της οδηγίας 2015/2302 περιλαμβάνονται οι ακόλουθοι ορισμοί:
«12) ως “αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις” νοούνται καταστάσεις που εκφεύγουν από τον έλεγχο του μέρους που επικαλείται τέτοια κατάσταση, και οι συνέπειες της οποίας δεν θα μπορούσαν να αποφευχθούν ακόμη και αν είχαν ληφθεί όλα τα εύλογα μέτρα·
13) ως “έλλειψη συμμόρφωσης” νοείται η μη εκτέλεση ή η πλημμελής εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται σε πακέτο·».
4. Το άρθρο 14 της οδηγίας 2015/2302, το οποίο φέρει τον τίτλο «Μείωση της τιμής και αποζημίωση», έχει ως εξής:
«1. Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι ο ταξιδιώτης δικαιούται κατάλληλη μείωση της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο έλλειψης συμμόρφωσης, εκτός εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ταξιδιώτη.
2. Ο ταξιδιώτης δικαιούται να λάβει κατάλληλη αποζημίωση από τον διοργανωτή για οποιαδήποτε ζημία υφίσταται λόγω τυχόν έλλειψης συμμόρφωσης. Η αποζημίωση καταβάλλεται χωρίς αδικαιολόγητη καθυστέρηση.
3. Ο ταξιδιώτης δεν έχει δικαίωμα αποζημίωσης, εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης:
α) καταλογίζεται στον ταξιδιώτη·
β) καταλογίζεται σε τρίτο πρόσωπο ξένο προς την παροχή των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και έχει απρόβλεπτο ή αναπότρεπτο χαρακτήρα· ή
γ) οφείλεται σε αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις.
[…]»
Το εθνικό δίκαιο
5. Το άρθρο 651i του Bürgerliches Gesetzbuch (αστικού κώδικα, στο εξής: BGB) προβλέπει τα εξής:
«(1) Ο διοργανωτής του ταξιδιού οφείλει να παράσχει στον ταξιδιώτη το οργανωμένο ταξίδι απαλλαγμένο από ελαττώματα.
(2) Το οργανωμένο ταξίδι είναι απαλλαγμένο από ελαττώματα εφόσον διαθέτει τα συμφωνημένα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Εάν δεν υφίσταται συμφωνία ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του ταξιδιού, το οργανωμένο ταξίδι είναι απαλλαγμένο από ελαττώματα εφόσον
1. είναι κατάλληλο για να καλύψει τη χρήση που προβλέπει η σύμβαση, άλλως
2. είναι κατάλληλο για να καλύψει τη συνήθη χρήση και διαθέτει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τα οποία διαθέτουν συνήθως τα οργανωμένα ταξίδια του ίδιου τύπου και τα οποία μπορεί να αναμένει ο ταξιδιώτης ανάλογα με τον τύπο του οργανωμένου ταξιδιού.
Ελάττωμα υφίσταται και στην περίπτωση που ο διοργανωτής του ταξιδιού δεν παρέχει ορισμένες ταξιδιωτικές υπηρεσίες ή τις παρέχει με αδικαιολόγητη καθυστέρηση.
(3) Εάν το οργανωμένο ταξίδι παρουσιάζει ελαττώματα, ο ταξιδιώτης δύναται, εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις που ορίζουν οι ακόλουθες διατάξεις και δεν υφίσταται άλλη πρόβλεψη,
[…]
6. να ασκήσει τα δικαιώματα που απορρέουν από μείωση της τιμής του ταξιδιού (άρθρο 651m) […]
[…]».
6. Το άρθρο 651m του BGB ορίζει στην παράγραφο 1 τα εξής:
«Η τιμή του ταξιδιού μειώνεται για το χρονικό διάστημα κατά το οποίο υφίσταται το ελάττωμα. Σε περίπτωση μειώσεως, η τιμή του ταξιδιού μειώνεται κατά τον λόγο της αξίας που θα είχε το οργανωμένο ταξίδι, αν ήταν απαλλαγμένο από ελαττώματα, κατά τον χρόνο συνάψεως της συμβάσεως σε σχέση με την πραγματική του αξία. Εφόσον απαιτείται, το ύψος της μειώσεως καθορίζεται κατόπιν εκτιμήσεως.»
Τα πραγματικά περιστατικά, η διαδικασία και το προδικαστικό ερώτημα
7. Στις 30 Δεκεμβρίου 2019 οι εκκαλούντες της κύριας δίκης έκαναν κράτηση για ταξίδι αναψυχής διάρκειας 14 ημερών, από τη Γερμανία στις Κανάριες Νήσους της Ισπανίας, για το χρονικό διάστημα από τις 13 Μαρτίου 2020 έως τις 27 Μαρτίου 2020. Οι εκκαλούντες αναχώρησαν για τις διακοπές τους όπως είχαν προγραμματίσει.
8. Ωστόσο, στις 15 Μαρτίου 2020 η πρόσβαση στις παραλίες αποκλείστηκε και τέθηκε σε ισχύ απαγόρευση κυκλοφορίας προκειμένου να περιοριστεί η πανδημία της νόσου COVID‑19. Στο ξενοδοχειακό συγκρότημα όπου διέμεναν οι εκκαλούντες απαγορεύτηκε η πρόσβαση στις πισίνες και τις ξαπλώστρες, το δε πρόγραμμα ψυχαγωγίας διακόπηκε. Στους εκκαλούντες επιτρεπόταν να εξέλθουν από το δωμάτιό τους μόνο για την παροχή γευμάτων ή ποτών. Στις 18 Μαρτίου 2020 οι εκκαλούντες ενημερώθηκαν από τις αρχές ότι όφειλαν να είναι ανά πάσα στιγμή έτοιμοι να μεταβούν στο αεροδρόμιο εντός μίας ώρας από τη λήψη σχετικής ειδοποίησης. Μετά από επτά ημέρες, το ταξίδι τους τελείωσε και επέστρεψαν στη Γερμανία.
9. Οι εκκαλούντες άσκησαν αγωγή ενώπιον του Amtsgericht München (ειρηνοδικείου Μονάχου, Γερμανία) κατά της εφεσίβλητης, FTI Touristik GmbH, με αίτημα τη μείωση της τιμής που αναλογούσε στις επτά ημέρες του ταξιδιού κατά 70 %. Με την απόφασή του της 26ης Νοεμβρίου 2020, το εν λόγω δικαστήριο απέρριψε την αγωγή με το σκεπτικό ότι μέτρα που ελήφθησαν για την προστασία της υγείας των ταξιδιωτών από θανατηφόρο ιό δεν συνιστούν ελάττωμα του ταξιδιού κατά την έννοια του άρθρου 651i του BGB.
10. Οι εκκαλούντες άσκησαν έφεση ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου. Το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει ότι το άρθρο 651i του BGB προβλέπει ότι η ευθύνη του διοργανωτή του ταξιδιού είναι αντικειμενική. Επομένως, μπορεί να υποστηριχθεί ότι ο διοργανωτής του ταξιδιού υπέχει ευθύνη και για τους περιορισμούς που επιβλήθηκαν υπό μορφή μέτρων προστασίας της υγείας. Εντούτοις, το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει ότι, κατά τον χρόνο του ταξιδιού, παρόμοιοι περιορισμοί είχαν επιβληθεί και στη Γερμανία. Κατά συνέπεια, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι τα μέτρα που ελήφθησαν από τις ισπανικές αρχές δεν συνιστούν εξαιρετικές περιστάσεις εντοπισμένες στον τόπο προορισμού, αλλά εύλογα μέτρα που ελήφθησαν πανευρωπαϊκά προς αντιμετώπιση της πανδημίας.
11. Περαιτέρω, το αιτούν δικαστήριο διατηρεί αμφιβολίες σχετικά με το αν είναι δυνατόν οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν να θεωρηθούν ως «γενικός κίνδυνος της ζωής», ο οποίος θα έπρεπε να παραμείνει εκτός του πεδίου εφαρμογής του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302. Όπως εκθέτει το αιτούν δικαστήριο, η θεωρία αυτή απορρέει από τη νομολογία του Bundesgerichtshof (Ανωτάτου Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου, Γερμανία). Σύμφωνα με την εν λόγω θεωρία, η ευθύνη για την καταβολή αποζημίωσης στο πλαίσιο συμβάσεων ταξιδιού μπορεί να περιορίζεται λαμβανομένων υπόψη περιστάσεων οι οποίες ανάγονται αποκλειστικά στην προσωπική σφαίρα του ταξιδιώτη ή κατά τις οποίες πραγματώνονται κίνδυνοι που αντιμετωπίζει ο ταξιδιώτης στην καθημερινή του ζωή. Κατά συνέπεια, ο ταξιδιώτης φέρει τους κινδύνους που εμπίπτουν στην κατηγορία των γενικών κινδύνων της ζωής σε περιπτώσεις στις οποίες δεν υφίσταται αθέτηση υποχρέωσης εκ μέρους του διοργανωτή ή στις οποίες, εν πάση περιπτώσει, η ζημία που προκλήθηκε δεν οφείλεται σε γεγονός που γεννά ευθύνη του διοργανωτή. Τούτο συμβαίνει, για παράδειγμα, σε περιπτώσεις στις οποίες ο ταξιδιώτης, ευρισκόμενος εκτός του πλαισίου παροχής των ταξιδιωτικών υπηρεσιών, υφίσταται ατύχημα, ασθενεί, καθίσταται θύμα εγκληματικής ενέργειας στον τόπο διακοπών του ή δεν είναι πλέον σε θέση να δεχθεί την παροχή ταξιδιωτικών υπηρεσιών για προσωπικούς λόγους.
12. Κατά τη γνώμη του αιτούντος δικαστηρίου, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι το ενδεχόμενο πανδημικής έξαρσης δεν είχε ληφθεί υπόψη κατά τον χρόνο θέσπισης της οδηγίας 2015/2302.
13. Υπό τις περιστάσεις αυτές, το Landgericht München I (πρωτοδικείο Μονάχου Ι, Γερμανία) αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο το ακόλουθο προδικαστικό ερώτημα:
«Συνιστούν οι περιορισμοί σχετικά με λοιμώδη νόσο που έχει εξαπλωθεί στον ταξιδιωτικό προορισμό έλλειψη συμμόρφωσης κατά την έννοια του άρθρου 14, παράγραφος 1, της [οδηγίας 2015/2302] ακόμη και αν, λόγω της παγκόσμιας μετάδοσης της λοιμώδους νόσου, τέτοιοι περιορισμοί έχουν επιβληθεί τόσο στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη όσο και σε άλλες χώρες;»
Ανάλυση
14. Με το ερώτημά του το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 έχει την έννοια ότι παρέχει στον ταξιδιώτη δικαίωμα μείωσης της τιμής σε περίπτωση έλλειψης συμμόρφωσης κατά την εκτέλεση της σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού όταν η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε περιορισμούς που επιβλήθηκαν για την αποτροπή της μετάδοσης λοιμώδους νόσου που έχει εξαπλωθεί στον ταξιδιωτικό προορισμό, ενώ τέτοιοι περιορισμοί έχουν επίσης επιβληθεί στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη αλλά και παγκοσμίως.
α) Το δικαίωμα μείωσης της τιμής στο πλαίσιο της πανδημίας της νόσου COVID‑19
15. Κατά πάγια νομολογία, οι ερμηνευτικές μέθοδοι που χρησιμοποιεί το Δικαστήριο επιτάσσουν να λαμβάνεται υπόψη όχι μόνον το γράμμα της συγκεκριμένης διάταξης, αλλά και το πλαίσιο στο οποίο αυτή εντάσσεται καθώς και οι σκοποί που επιδιώκει η πράξη της οποίας αποτελεί μέρος (5). Το ιστορικό της θέσπισης μιας διάταξης του δικαίου της Ένωσης μπορεί επίσης να προσφέρει στοιχεία χρήσιμα για την ερμηνεία της (6).
16. Κατ’ αρχάς, σύμφωνα με το γράμμα του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, ο ταξιδιώτης δικαιούται «κατάλληλη μείωση της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο έλλειψης συμμόρφωσης, εκτός εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ταξιδιώτη». Από τη διάταξη αυτή προκύπτει ότι το δικαίωμα μείωσης της τιμής υπόκειται σε μία προϋπόθεση, ήτοι την «έλλειψη συμμόρφωσης», ενώ προβλέπεται μία εξαίρεση, ήτοι η περίπτωση στην οποία η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ταξιδιώτη.
17. Η έννοια της «έλλειψης συμμόρφωσης» ορίζεται στο άρθρο 3, σημείο 13, της οδηγίας 2015/2302 ως «η μη εκτέλεση ή η πλημμελής εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται σε πακέτο». Με βάση τον ορισμό αυτό, δεν απαιτείται να συντρέχει το στοιχείο του πταίσματος ούτε εξετάζονται οι περιστάσεις στις οποίες οφείλεται η έλλειψη συμμόρφωσης. Επομένως, για τη διαπίστωση της έλλειψης συμμόρφωσης απαιτείται μόνον η σύγκριση των υπηρεσιών που περιλαμβάνονταν στο πακέτο με εκείνες που πράγματι παρασχέθηκαν. Πρόκειται για αντικειμενική διαπίστωση. Συνεπώς, το δικαίωμα του ταξιδιώτη για μείωση της τιμής σε περίπτωση έλλειψης συμμόρφωσης δεν εξαρτάται από τον λόγο στον οποίο οφείλεται η έλλειψη συμμόρφωσης ή, κατά τη διατύπωση που χρησιμοποιεί η Επιτροπή, από τη γενεσιουργό αιτία της.
18. Η εξαίρεση που εισάγει το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 στο δικαίωμα μείωσης της τιμής είναι σαφής: αφορά την περίπτωση στην οποία η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ταξιδιώτη. Καθόσον πρόκειται για εξαίρεση στον κανόνα, θα πρέπει να ερμηνεύεται στενά. Επομένως, η εφαρμογή της εξαίρεσης δεν θα πρέπει να επεκτείνεται σε περιπτώσεις όπου κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται ρητώς.
19. Ως εκ τούτου, το δικαίωμα του ταξιδιώτη για μείωση της τιμής δεν αποκλείεται στις περιπτώσεις στις οποίες η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται σε οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο (τον διοργανωτή, τον πάροχο υπηρεσιών ή τρίτο που δεν συνδέεται με τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού) ή οφείλεται σε αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις, κατά την έννοια του άρθρου 3, σημείο 12, της οδηγίας 2015/2302. Όπως ορθώς επισημαίνει στις γραπτές παρατηρήσεις της η Φινλανδική Κυβέρνηση, κατά την εκτίμηση της έλλειψης συμμόρφωσης δεν ασκούν επιρροή οι προσδοκίες ενός συνετού καταναλωτή λαμβανομένων υπόψη των περιστάσεων που ανέκυψαν μετά τη σύναψη της σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού. Για την εν λόγω εκτίμηση, κρίσιμες είναι μόνον οι υπηρεσίες που πράγματι προβλέπονταν στη σύμβαση ταξιδιού.
20. Επιπλέον, η ερμηνεία αυτή επιβεβαιώνεται από το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, που περιλαμβάνεται στο κεφάλαιο IV της οδηγίας, το οποίο περιέχει τους σχετικούς με την εκτέλεση του πακέτου κανόνες. Προκειμένου να επιτευχθεί ο σκοπός της εναρμόνισης των διατάξεων σχετικά με τις συμβάσεις οργανωμένων ταξιδιών, η οδηγία θεσπίζει καθεστώς συμβατικής ευθύνης των διοργανωτών οργανωμένων ταξιδιών έναντι των καταναλωτών που έχουν συνάψει με αυτούς σύμβαση για τέτοια ταξίδια (7). Το εν λόγω καθεστώς συμβατικής ευθύνης παρουσιάζει δύο σημαντικά χαρακτηριστικά. Πρώτον, η ευθύνη είναι αντικειμενική και οι λόγοι απαλλαγής προβλέπονται εξαντλητικά. Δεύτερον, επικεντρώνει στον διοργανωτή την ευθύνη για τυχόν έλλειψη συμμόρφωσης.
21. Ειδικότερα, το άρθρο 13, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 προβλέπει ότι τα κράτη μέλη οφείλουν να διασφαλίζουν ότι ο διοργανωτής είναι υπεύθυνος για την εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ανεξάρτητα από το εάν οι υπηρεσίες αυτές πρόκειται να εκτελεστούν από τον διοργανωτή ή από άλλους παρόχους ταξιδιωτικών υπηρεσιών. Κατά το άρθρο 13, παράγραφος 3, της ίδιας οδηγίας, εάν κάποια από τις ταξιδιωτικές υπηρεσίες δεν εκτελείται σύμφωνα με τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ο διοργανωτής υποχρεούται να αποκαταστήσει την έλλειψη συμμόρφωσης, εκτός εάν αυτό είναι αδύνατον ή συνεπάγεται δυσανάλογες δαπάνες, λαμβανομένης υπόψη της έκτασης της μη συμμόρφωσης και της αξίας των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που θίγονται. Στις περιπτώσεις στις οποίες ο διοργανωτής δεν αποκαθιστά την έλλειψη συμμόρφωσης, εφαρμόζεται το άρθρο 14 της οδηγίας 2015/2302.
22. Το άρθρο 14 της οδηγίας 2015/2302 προβλέπει, με τη σειρά του, δύο διακριτά δικαιώματα του ταξιδιώτη σε περίπτωση έλλειψης συμμόρφωσης: το δικαίωμα μείωσης της τιμής, που προβλέπεται στην παράγραφο 1 του άρθρου αυτού, και το δικαίωμα κατάλληλης αποζημίωσης, που προβλέπεται στις παραγράφους 2 και 3 του ίδιου άρθρου. Τα δικαιώματα αυτά υπόκεινται σε διαφορετικές προϋποθέσεις. Αφενός, όπως αναφέρεται στο σημείο 16 των παρουσών προτάσεων, το δικαίωμα μείωσης της τιμής γεννάται εφόσον υπάρχει έλλειψη συμμόρφωσης και αποκλείεται μόνον εφόσον ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ταξιδιώτη. Αφετέρου, το δικαίωμα αποζημίωσης γεννάται οσάκις υφίσταται ζημία λόγω έλλειψης συμμόρφωσης, ενώ οι μόνες εξαιρέσεις είναι εκείνες που απαριθμούνται εξαντλητικά στο άρθρο 14, παράγραφος 3, της οδηγίας 2015/2302. Ειδικότερα, ο διοργανωτής καλείται να αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης καταλογίζεται στον ταξιδιώτη ή σε τρίτο πρόσωπο ξένο προς την παροχή των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ή οφείλεται σε αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις.
23. Από τη διάρθρωση του άρθρου 14 της οδηγίας 2015/2302 συνάγεται ότι οι εξαιρέσεις από το δικαίωμα αποζημίωσης αφορούν ειδικά το δικαίωμα αυτό και δεν είναι δυνατόν να επεκταθούν και στο δικαίωμα μείωσης της τιμής.
24. Τέλος, η ερμηνεία αυτή επιρρωννύεται από τον σκοπό που επιδιώκει η οδηγία 2015/2302, ο οποίος συνίσταται, μεταξύ άλλων, κατά το άρθρο 1 της οδηγίας, στη διασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας των καταναλωτών. Λαμβανομένου υπόψη του σκοπού αυτού, οι υποχρεώσεις εκ συμβάσεως οργανωμένου ταξιδιού, των οποίων η παράλειψη εκπλήρωσης ή η μη προσήκουσα εκπλήρωση στοιχειοθετούν ευθύνη του διοργανωτή, δεν μπορούν να ερμηνεύονται περιοριστικώς (8). Όπως αναφέρει κατ’ ουσίαν η Επιτροπή στις γραπτές παρατηρήσεις της (9), η ερμηνεία αυτή συνάδει με τον σκοπό του θεσπιζόμενου με την εν λόγω οδηγία καθεστώτος συμβατικής ευθύνης, το οποίο επικεντρώνει την ευθύνη στον διοργανωτή για όλες τις περιπτώσεις μη εκτέλεσης ή πλημμελούς εκτέλεσης της σύμβασης. Στις περιπτώσεις αυτές, ο καταναλωτής μπορεί να στραφεί κατά του διοργανωτή χωρίς να απαιτείται να προβεί σε περαιτέρω έρευνα προκειμένου να εντοπίσει το πρόσωπο ή τον λόγο στον οποίο οφείλεται η έλλειψη συμμόρφωσης, με αποτέλεσμα να διασφαλίζεται υψηλό επίπεδο προστασίας των καταναλωτών.
25. Η αποσύνδεση του δικαιώματος μείωσης της τιμής από τον λόγο στον οποίο οφείλεται η έλλειψη συμμόρφωσης βρίσκει έρεισμα και στο ιστορικό της θέσπισης της επίμαχης διάταξης. Η νομοθετική πρόταση της Επιτροπής προέβλεπε, στο άρθρο 12, τις ίδιες εξαιρέσεις όσον αφορά τόσο το δικαίωμα μείωσης της τιμής όσο και το δικαίωμα αποζημίωσης (10). Συγκεκριμένα, ο ταξιδιώτης δεν θα είχε δικαίωμα μείωσης της τιμής εάν ο διοργανωτής αποδείκνυε, μεταξύ άλλων, ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις. Ωστόσο, κατά την εξέλιξη της νομοθετικής διαδικασίας, το δικαίωμα μείωσης της τιμής αποσυνδέθηκε από το δικαίωμα αποζημίωσης. Όπως επισημαίνει, κατ’ ουσίαν, η Επιτροπή στις γραπτές παρατηρήσεις της, το γεγονός αυτό ενισχύει το συμπέρασμα ότι ο νομοθέτης θέλησε να κατοχυρώσει το δικαίωμα του ταξιδιώτη για μείωση της τιμής ανεξάρτητα από εκτιμήσεις περί πταίσματος ή από τον λόγο στον οποίο οφείλεται η έλλειψη συμμόρφωσης, ακόμη και όταν πρόκειται για αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις.
26. Από το γράμμα του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η διάταξη αυτή και τον σκοπό της, καθώς και από το ιστορικό της θέσπισής της, προκύπτει ότι ο ταξιδιώτης έχει δικαίωμα μείωσης της τιμής και στην περίπτωση που δεν υπάρχει πταίσμα του διοργανωτή, αλλά και στην περίπτωση που η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις.
27. Στην υπό κρίση υπόθεση, δεν αμφισβητείται ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται στους περιορισμούς που επέβαλαν οι διοικητικές αρχές προκειμένου να αποτρέψουν την εξάπλωση της πανδημίας της νόσου COVID‑19 τον Μάρτιο του 2020. Τα σχετικά μέτρα συνιστούν νομικής φύσεως συνέπειες της πανδημίας, οι οποίες διακρίνονται από τις πραγματικές συνέπειές της (όπως είναι, για παράδειγμα, η ασθένεια, η απομόνωση ή ο θάνατος μελών του βασικού προσωπικού) (11). Στη νομική θεωρία χρησιμοποιείται η έννοια του «fait du prince» ως χαρακτηρισμός για κανονιστικά μέτρα ή απαγορεύσεις που καθιστούν αδύνατη την εκτέλεση σύμβασης και οδηγούν σε απαλλαγή του οφειλέτη από την ευθύνη για καταβολή αποζημίωσης (12). Η παρέμβαση των δημοσίων αρχών στη συμβατική σχέση συνιστά, γενικώς, ανωτέρα βία (13). Όπως εξηγώ στις προτάσεις μου στη συναφή υπόθεση C‑407/21, UFC – Que choisir και CLCV, στο πλαίσιο της οδηγίας 2015/2302, η έννοια της ανωτέρας βίας καλύπτεται από την έννοια των «αναπόφευκτων και έκτακτων περιστάσεων» του άρθρου 3, σημείο 12, της εν λόγω οδηγίας. Στην υπό κρίση υπόθεση, θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι οι κανονιστικοί περιορισμοί που επιβλήθηκαν τον Μάρτιο του 2020 με σκοπό την αντιμετώπιση της πανδημίας εμπίπτουν στην έννοια αυτή. Πράγματι, οι εν λόγω περιορισμοί συνιστούν κατάσταση που εκφεύγει του ελέγχου του διοργανωτή, οι δε συνέπειές της δεν θα ήταν δυνατόν να αποφευχθούν ακόμη και αν είχαν ληφθεί όλα τα εύλογα μέτρα (14).
28. Όπως προαναφέρθηκε, η συνδρομή αναπόφευκτων και έκτακτων περιστάσεων δεν απαλλάσσει τον διοργανωτή από την υποχρέωσή του να προβεί σε μείωση της τιμής. Προκειμένου ο ταξιδιώτης να δικαιούται μείωση της τιμής, το εθνικό δικαστήριο πρέπει να διαπιστώσει, απλώς, ότι οι ταξιδιωτικές υπηρεσίες που περιλαμβάνονταν στο πακέτο δεν εκτελέστηκαν ή εκτελέστηκαν πλημμελώς. Επομένως, το γεγονός ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε περιορισμούς επιβληθέντες με σκοπό την αντιμετώπιση της πανδημίας, οι οποίοι συνιστούν αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις, καθώς και το γεγονός ότι παρόμοια μέτρα επιβλήθηκαν και στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη δεν θίγουν το δικαίωμα του τελευταίου για μείωση της τιμής.
29. Ωστόσο, στο πλαίσιο της πανδημίας της νόσου COVID‑19, διάφορα επιχειρήματα έχουν προβληθεί προς αντίκρουση της ερμηνείας αυτής. Κατ’ αρχάς, η Τσεχική Κυβέρνηση υποστηρίζει στις γραπτές παρατηρήσεις της ότι η οδηγία 2015/2302 δεν εφαρμόζεται σε τέτοιες περιστάσεις. Το αιτούν δικαστήριο διατηρεί επίσης αμφιβολίες σχετικά με το αν η περίσταση της πανδημίας εμπίπτει στο πεδίο προστασίας της εν λόγω οδηγίας. Για τους λόγους τους οποίους εκθέτω στις προτάσεις μου στη συναφή υπόθεση C‑407/21, UFC – Que choisir και CLVC –τις οποίες επίσης αναπτύσσω σήμερα–, κατά την ανάλυση του δεύτερου προδικαστικού ερωτήματος, δεν συμμερίζομαι την άποψη αυτή. Πράγματι, στο παρόν στάδιο εξέλιξης του δικαίου, η εφαρμογή της οδηγίας 2015/2302 δεν περιορίζεται μόνο σε περιπτώσεις στις οποίες η διακοπή των ταξιδιών είναι συγκεκριμένης κλίμακας ή τοπικού επιπέδου.
30. Όσον αφορά το ζήτημα αν ασκεί επιρροή η θεωρία του «γενικού κινδύνου της ζωής», όπως αυτή εξηγείται από το αιτούν δικαστήριο (15), επισημαίνω ότι η εν λόγω θεωρία δεν αφορά το δικαίωμα μείωσης της τιμής, αλλά την ευθύνη του διοργανωτή να καταβάλει αποζημίωση. Ωστόσο, όπως διευκρίνισα στο σημείο 22 των παρουσών προτάσεων, η οδηγία 2015/2302 προβλέπει ότι το δικαίωμα μείωσης της τιμής και το δικαίωμα αποζημίωσης υπόκεινται σε διαφορετικές προϋποθέσεις. Επομένως, φρονώ ότι η θεωρία αυτή δεν ασκεί επιρροή όσον αφορά τη θεμελίωση του δικαιώματος μείωσης της τιμής. Επιπλέον, εν προκειμένω, δεν πρόκειται για αδυναμία του ταξιδιώτη να κάνει χρήση των υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού λόγω του γεγονότος ότι πραγματώθηκε στο πρόσωπό του γενικός κίνδυνος της ζωής (για παράδειγμα, διότι μολύνθηκε ο ίδιος από τον ιό). Πρόκειται για μη εκτέλεση των υπηρεσιών, των οποίων η εκτέλεση κατέστη νομικά αδύνατη συνεπεία της θέσπισης κυβερνητικών μέτρων.
31. Η Τσεχική Κυβέρνηση υποστηρίζει ότι η τήρηση της κείμενης νομοθεσίας αποτελεί σιωπηρό όρο κάθε σύμβασης. Οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν κατά τον χρόνο κατά τον οποίο ο ταξιδιώτης βρισκόταν στον ταξιδιωτικό προορισμό είχαν εφαρμογή erga omnes, και τόσο ο διοργανωτής όσο και ο πάροχος των υπηρεσιών και ο ταξιδιώτης όφειλαν να συμμορφωθούν με αυτούς. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με την Τσεχική Κυβέρνηση, ο διοργανωτής δεν θα έπρεπε να υπέχει ευθύνη για ελάττωμα που ανέκυψε ως συνέπεια περιορισμών τους οποίους επέβαλε το κράτος.
32. Πράγματι, τα μέρη οφείλουν να τηρούν την κείμενη νομοθεσία της χώρας προορισμού. Στις περιστάσεις της υπό κρίση υπόθεσης, τούτο σημαίνει ότι ο διοργανωτής, όπως και ο πάροχος της υπηρεσίας, ήταν υποχρεωμένοι να συμμορφωθούν με τους περιορισμούς που επέβαλε η Ισπανική Κυβέρνηση. Συνέπεια της υποχρέωσης συμμόρφωσης με τα ισχύοντα νομικά μέτρα ήταν ότι η εκτέλεση ορισμένων υπηρεσιών οι οποίες συνεπάγονται κοινωνικές επαφές κατέστη νομικά αδύνατη. Οι κυβερνητικοί περιορισμοί θα έπρεπε λοιπόν να οδηγούν σε απαλλαγή του διοργανωτή από την υποχρέωση να εκτελέσει τις συμβατικές υποχρεώσεις που θίγονται από τους κυβερνητικούς περιορισμούς. Επιπλέον, δυνάμει του άρθρου 14, παράγραφος 3, στοιχείο γʹ, της οδηγίας 2015/2302, ο διοργανωτής δεν θα πρέπει, κατ’ αρχήν, να υπέχει ευθύνη προς αποζημίωση. Εντούτοις, λαμβανομένης υπόψη της διάρθρωσης του άρθρου 14 της εν λόγω οδηγίας η οποία αναλύεται στα σημεία 20 επ. των παρουσών προτάσεων, ο διοργανωτής δεν απαλλάσσεται από την υποχρέωσή του να προβεί σε κατάλληλη μείωση της τιμής του οργανωμένου ταξιδιού. Επομένως, θεωρώ ότι το επιχείρημα που προβάλλει η Τσεχική Κυβέρνηση σχετικά με τον σιωπηρό όρο της σύμβασης δεν ασκεί επιρροή όσον αφορά το δικαίωμα του ταξιδιώτη για μείωση της τιμής.
33. Το αιτούν δικαστήριο τονίζει ότι οι περιορισμοί επιβλήθηκαν όχι μόνο στον τόπο προορισμού, αλλά και στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη. Η διαπίστωση αυτή θα συνεπαγόταν εκτίμηση της μη εκτέλεσης υπό το πρίσμα των περιστάσεων που επικρατούσαν κατά τον χρόνο της μη εκτέλεσης. Ωστόσο, όπως ήδη διευκρινίστηκε, η μη εκτέλεση δεν εκτιμάται υπό το πρίσμα περιστάσεων που ανέκυψαν μετά τη σύναψη της σύμβασης. Εκτιμάται λαμβανομένων υπόψη των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονταν στη σύμβαση και που δεν ήταν πλέον δυνατόν να εκτελεστούν μετά την έναρξη του οργανωμένου ταξιδιού. Διαφορετικό είναι το ζήτημα –το οποίο δεν τίθεται εν προκειμένω– αν υφίσταται έλλειψη συμμόρφωσης όταν τα μέρη συνάπτουν τη σύμβαση μετά την επιβολή των περιορισμών.
34. Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι η εκπλήρωση, εκ μέρους του διοργανωτή, της υποχρέωσής του να προβεί σε μείωση της τιμής, ακόμη και σε περίπτωση που η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις, δεν θίγει το προβλεπόμενο στο άρθρο 22 της οδηγίας 2015/2302 δικαίωμα αποζημίωσής του. Το άρθρο αυτό προβλέπει ότι τα κράτη μέλη οφείλουν να διασφαλίζουν ότι ο διοργανωτής, σε περίπτωση που προβεί σε μείωση των τιμών, έχει το δικαίωμα να λάβει αποζημίωση από τυχόν τρίτους που συνέβαλαν στο συμβάν από το οποίο προέκυψε η ανάγκη μείωσης των τιμών. Η διάταξη αυτή αποτελεί αντιστάθμισμα του καθεστώτος της αντικειμενικής ευθύνης που θεσπίζει το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302. Η υποχρέωση του διοργανωτή να προβεί σε μείωση της τιμής μπορεί επίσης να αποτελέσει στοιχείο που θα συνεκτιμηθεί από τα κράτη μέλη κατά τον προσδιορισμό των κατάλληλων μέτρων στήριξης των διοργανωτών έναντι των επιπτώσεων της πανδημίας, σύμφωνα με το προσωρινό πλαίσιο για τη λήψη μέτρων κρατικής ενίσχυσης (16).
35. Επομένως, το ενδιάμεσο συμπέρασμά μου είναι ότι ο ταξιδιώτης δικαιούται μείωση της τιμής λόγω έλλειψης συμμόρφωσης κατά την εκτέλεση της σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού, δυνάμει του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, όταν η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε περιορισμούς που επιβλήθηκαν προκειμένου να περιοριστεί η μετάδοση λοιμώδους νόσου και τέτοιοι περιορισμοί επιβλήθηκαν επίσης στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη και παγκοσμίως.
36. Πάντως, μολονότι ο λόγος στον οποίο οφείλεται η έλλειψη συμμόρφωσης δεν ασκεί επιρροή όσον αφορά αυτό καθεαυτό το δικαίωμα του καταναλωτή για μείωση της τιμής, θα πρέπει να ασκεί επιρροή, όπως θα εξηγήσω στην επόμενη υποενότητα, όσον αφορά το ποσό της μείωσης που δικαιούται ο ταξιδιώτης.
β) Περιορισμός του δικαιώματος μείωσης της τιμής στο πλαίσιο της πανδημίας της νόσου COVID‑19
37. Η έκταση της υποχρέωσης που υπέχει ο διοργανωτής, βάσει του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, να προβεί σε μείωση της τιμής δεν είναι απεριόριστη. Πρώτον, η υποχρέωση αυτή μπορεί να εκτιμηθεί μόνο λαμβανομένου υπόψη του εύρους των υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στο πακέτο του οποίου η μη εκτέλεση ή η πλημμελής εκτέλεση συνιστά έλλειψη συμμόρφωσης. Ως εκ τούτου, όπως επισημαίνει η Γαλλική Κυβέρνηση στις γραπτές παρατηρήσεις της, η έλλειψη συμμόρφωσης έχει έναν «εγγενή περιορισμό», καθώς μπορεί να εκτιμηθεί μόνον υπό το πρίσμα της σύμβασης ταξιδιού. Επομένως, ο διοργανωτής δεν μπορεί να υπέχει ευθύνη για το γεγονός ότι ο ταξιδιώτης στερήθηκε υπηρεσίες που δεν εμπίπτουν στο πεδίο της σύμβασης ταξιδιού. Εν προκειμένω, φαίνεται ότι η πρόσβαση σε δημόσιες παραλίες ή καταστήματα, εστιατόρια και χώρους ψυχαγωγίας εκτός του ξενοδοχειακού συγκροτήματος δεν καλυπτόταν από τη σύμβαση ταξιδιού. Το ζήτημα αυτό, ωστόσο, εναπόκειται στην κρίση του αιτούντος δικαστηρίου.
38. Δεύτερον, σύμφωνα με το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, ο ταξιδιώτης δικαιούται «κατάλληλη» μείωση της τιμής. Ο νομοθέτης δεν προσδιορίζει συγκεκριμένο ποσοστό, κατ’ αποκοπήν ποσό ή άλλη μέθοδο υπολογισμού της μείωσης. Ο προσδιορισμός της «κατάλληλης» μείωσης εναπόκειται στην κρίση του δικαστηρίου, το οποίο λαμβάνει υπόψη το σύνολο των περιστάσεων της εκάστοτε συγκεκριμένης υπόθεσης. Επομένως, το εθνικό δικαστήριο μπορεί κατά την εκτίμησή του να λάβει υπόψη τη γενεσιουργό αιτία της έλλειψης συμμόρφωσης, τυχόν πταίσμα του διοργανωτή, καθώς και το ενδεχόμενο να μπορεί ο τελευταίος να ανακτήσει τα ποσά που κατέβαλε στον ταξιδιώτη από προηγούμενου σταδίου μέλη της επιχειρηματικής αλυσίδας ή από το κράτος. Στους σχετικούς με την εκτίμηση αυτή παράγοντες περιλαμβάνεται το γεγονός ότι, εν προκειμένω, η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται αποκλειστικά στα μέτρα που ελήφθησαν λόγω της κατάστασης έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία και αποσκοπούσαν στην προστασία του κοινού, συμπεριλαμβανομένων των ταξιδιωτών.
39. Τέλος, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η οδηγία 2015/2302 δεν προβλέπει ειδική προθεσμία για την καταβολή του ποσού της μείωσης της τιμής που δικαιούται ο ταξιδιώτης σε περίπτωση έλλειψης συμμόρφωσης. Όσον αφορά την αποζημίωση, το άρθρο 14, παράγραφος 2, της οδηγίας 2015/2302 επιβάλλει να καταβάλλεται «χωρίς αδικαιολόγητη καθυστέρηση». Παρά το γεγονός ότι δεν γίνεται αντίστοιχη μνεία όσον αφορά την καταβολή του ποσού της μείωσης της τιμής, θα ήταν σύμφωνο προς τον προστατευτικό σκοπό της οδηγίας να θεωρηθεί ότι το ποσό της μείωσης της τιμής πρέπει επίσης να καταβάλλεται «χωρίς αδικαιολόγητη καθυστέρηση». Στην υπό κρίση υπόθεση, η ερμηνεία αυτή θα παρείχε στο εθνικό δικαστήριο τη δυνατότητα να συνεκτιμήσει τα προβλήματα ρευστότητας των διοργανωτών ταξιδιών, οι οποίοι επλήγησαν σφόδρα από την πανδημία της νόσου COVID‑19.
40. Κατόπιν των προεκτεθέντων, φρονώ ότι το ποσό της μείωσης της τιμής που δικαιούται ο ταξιδιώτης δυνάμει του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 πρέπει να είναι κατάλληλο λαμβανομένου υπόψη του συνόλου των περιστάσεων της υπόθεσης, ζήτημα το οποίο εναπόκειται στην κρίση του εθνικού δικαστηρίου.
Πρόταση
41. Βάσει της ανάλυσης που προηγήθηκε, προτείνω στο Δικαστήριο να απαντήσει στο προδικαστικό ερώτημα του Landgericht München I (πρωτοδικείου Μονάχου I, Γερμανία) ως ακολούθως:
Το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας (ΕΕ) 2015/2302 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Νοεμβρίου 2015, σχετικά με τα οργανωμένα ταξίδια και τους συνδεδεμένους ταξιδιωτικούς διακανονισμούς, η οποία τροποποιεί τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 2006/2004 και την οδηγία 2011/83/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και καταργεί την οδηγία 90/314/ΕΟΚ του Συμβουλίου,
έχει την έννοια ότι:
ο ταξιδιώτης δικαιούται μείωση της τιμής λόγω έλλειψης συμμόρφωσης κατά την εκτέλεση της σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού όταν η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε περιορισμούς επιβληθέντες προκειμένου να περιοριστεί η μετάδοση λοιμώδους νόσου που έχει εξαπλωθεί στον ταξιδιωτικό προορισμό, ενώ τέτοιοι περιορισμοί έχουν επίσης επιβληθεί στον τόπο κατοικίας του ταξιδιώτη και παγκοσμίως. Ωστόσο, το ποσό της μείωσης της τιμής πρέπει να είναι κατάλληλο λαμβανομένου υπόψη του συνόλου των περιστάσεων της υπόθεσης, ζήτημα το οποίο εναπόκειται στην κρίση του εθνικού δικαστηρίου.
1 Γλώσσα του πρωτοτύπου: η αγγλική.
2 Βλ. τα στοιχεία που έχει συλλέξει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (https://www.unwto.org/tourism-data/international-tourism-and-covid-19).
3 Βλ. World Economic Forum, «This is the impact of COVID‑19 on the travel sector» (https://www.weforum.org/agenda/2022/01/global-travel-tourism-pandemic-covid-19/).
4 Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Νοεμβρίου 2015, σχετικά με τα οργανωμένα ταξίδια και τους συνδεδεμένους ταξιδιωτικούς διακανονισμούς, η οποία τροποποιεί τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 2006/2004 και την οδηγία 2011/83/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και καταργεί την οδηγία 90/314/ΕΟΚ του Συμβουλίου (ΕΕ 2015, L 326, σ. 1).
5 Απόφαση της 30ής Σεπτεμβρίου 2021, Commerzbank (C‑296/20, EU:C:2021:784, σκέψη 40 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
6 Απόφαση της 1ης Οκτωβρίου 2019, Planet49 (C‑673/17, EU:C:2019:801, σκέψη 48).
7 Βλ., κατ’ αναλογίαν, απόφαση της 18ης Μαρτίου 2021, Kuoni Travel (C‑578/19, EU:C:2021:213, σκέψη 34).
8 Πρβλ. απόφαση της 18ης Μαρτίου 2021, Kuoni Travel (C‑578/19, EU:C:2021:213, σκέψη 45).
9 Η Επιτροπή αναφέρεται συναφώς στις προτάσεις του γενικού εισαγγελέα M. Szpunar στην υπόθεση Kuoni Travel (C‑578/19, EU:C:2020:894, σημείο 40).
10 Πρόταση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τα οργανωμένα ταξίδια (ταξιδιωτικά πακέτα) και τους εξατομικευμένους ταξιδιωτικούς διακανονισμούς, η οποία τροποποιεί τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 2006/2004 και την οδηγία 2011/83/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και καταργεί την οδηγία 90/314/ΕΟΚ του Συμβουλίου [COM/2013/0512 final – 2013/0246 (COD)].
11 Berger, K.P., και Behn, D., «Force Majeure and Hardship in the Age of Corona: A Historical and Comparative Study», McGill Journal of Dispute Resolution, τόμος 6 (2019-2020), αριθ. 4, σ. 78-130, σ. 91.
12 Βλ. Heinich, J., «L’incidence de l’épidemie de coronavirus sur les contrats d’affaires: de la force majeure à l’imprévision», Recueil Dalloz, 2020, σ. 611, και Philippe, D., «The Impact of the Coronavirus Crisis on the Analysis and Drafting of Contract Clauses», σε Hondius, E., Santos Silva, M., Nicolussi, A., Salvador Coderch, P., Wenderhorst, C., και Zoll, F. (επιμ.), Coronavirus and the Law in Europe, Intersentia, Cambridge, Antwerp, Chicago, 2021, σ. 527 έως 552, σ. 537. Γενικότερα, βλ. Aune, A.C., Le «fait du prince» en droit privé, RLDC, 2008, 2930.
13 Βλ. Philippe, D., «The Impact of the Coronavirus Crisis on the Analysis and Drafting of Contract Clauses», σε Hondius, E., κ.λπ., όπ.π., σ. 527 και 537.
14 Βλ. Borghetti, J.-S., «Non-Performance and the Change of Circumstances under French Law», σε Hondius, E., κ.λπ., όπ.π., σ. 509 έως 526, σ. 515, ο οποίος επισημαίνει ότι «πέραν της εξαιρετικής περίπτωσης στην οποία τα μέτρα απαγόρευσης της κυκλοφορίας μπορούσαν ευλόγως να προβλεφθούν κατά τον χρόνο σύναψης της σύμβασης, θα πρέπει […] να θεωρείται ότι τα μέτρα αυτά συνιστούν ανωτέρα βία […]».
15 Βλ. σημείο 11 των παρουσών προτάσεων.
16 Ανακοίνωση της Επιτροπής με τίτλο «Προσωρινό πλαίσιο για τη λήψη μέτρων κρατικής ενίσχυσης με σκοπό να στηριχθεί η οικονομία κατά τη διάρκεια της τρέχουσας έξαρσης της νόσου COVID‑19» 2020/C 91 Ι/01, C/2020/1863 (ΕΕ 2020, C 91 I, σ. 1) (στο εξής: προσωρινό πλαίσιο). Μετά τη θέσπισή του, το προσωρινό πλαίσιο έχει τροποποιηθεί έξι φορές.
1 σχόλιο στο “Απόφαση “βόμβα” του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Επιστροφή χρημάτων σε τουρίστες που ταξίδεψαν με περιορισμούς λόγω Covid | ΑΠΟΦΑΣΗ | ΚΕΙΜΕΝΑ”
-
Παράθεμα: Απόφαση “βόμβα” του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Επιστροφή χρημάτων σε τουρίστες που ταξίδεψαν με περιορισμούς λόγω Covid – Mykonos24 Tr
Προσθήκη σχολίου